مبانی حقوقی ممنوعیت استفاده از سلاح های کشتار جمعی در پرتو آیات قرآن و سنت

مبانی حقوقی ممنوعیت استفاده از سلاح های کشتار جمعی در پرتو آیات قرآن و سنت

علیرضا رحیمی

کارشناس ارشد حقوق بین الملل

مقدمه

تغییر و تحولات اخیر در سطح جامعۀ بین المللی در ارتباط با ایران، ازجمله خروج آمریکا از برجام که یکی از دلایل ادعایی آمریکا، فعالیت های موشکی ایران قلمداد شده بود؛ کاهش گام به گام تعهدات ایران به موجب برجام که به دلیل عدم همکاری کشورهای اروپایی عضو برجام و عمل به تعهداتشان صورت گرفت؛ عدم دسترسی ایران به سایت های نیروگاه های هسته ای به آژانس بین المللی انرژی اتمی در اعتراض به عقیم ماندن امتیازات برجام برای ایران؛ و آزمایش های جدید موشک های دوربرد و موشک های ماهواره بر؛ یک بار دیگر برنامۀ هسته ای ایران و امکان ساخت بمب هسته ای توسط ایران را به تیتر اصلی اخبار رسانه های غربی بازگرداند.

اتهام کشورهای غربی به ایران مبنی بر حرکت به سوی ساخت بمب هسته ای در حالی مطرح می شود که حقایق مسلم مبانی دینی و قرآنی، حرمت استفاده از سلاح های کشتار جمعی را در مفهوم عام و خاص منع کرده است. این نکته از این جهت حائز اهمیت است که به موجب اصل چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران «کلیه قوانین و مقررات مدنی، جزایی، مالی، اقتصادی، اداری، فرهنگی، نظامی، سیاسی و غیر اینها باید بر اساس موازین اسلامی باشد.»

نظر به مراتب فوق، در این یادداشت، کوشش خواهد شد با توجه به ریشه دار بودن قوانین و مقررات جمهوری اسلامی ایران در آیات حقوقی قرآن (آیات الاحکام) و سنت، مبانی حقوقی ممنوعیت استفاده از سلاح های کشتار جمعی ازجمله سلاح های هسته ای را در پرتو آیات قرآن و سنت مورد بررسی و مداقه قرار داد.

الف. ممنوعیت تولید و استفاده از سلاح کشتار جمعی با استناد به آیات قرآن کریم

اولین شاخص از آیات قرآن، آیه شریفه ۱۹۰ سوره مبارکه بقره است که یکی از مصادیق ممنوعیت تولید و استفاده از سلاح هسته ای در قرآن کریم به شمار می رود که در عرصه قوانین جنگی غیر قابل تغییر بین مسلمانان و غیرمسلمانان است که می فرماید: «و قاتلوا فی سبیل الله الذین یقاتلونکم و لاتعتدو ان الله لایحب المعتدین» نگاهی به ترجمه این آیه نمایان گر مترقی بودن مفاد قوانین الهی قرآن کریم در اسلام ناب محمدی(ص) از حدود هزار و چهار صد سال پیش نسبت به قوانین حقوق بشر و قوانین بین المللی و سازمان ملل متحد است. خداوند می فرماید:

و در راه خد با آنان که به جنگ و دشمنی شما برخیزند جهاد کنید، لکن از حد تجاوز نکنید که خدا متجاوزان را دوست ندارد.

این آیه با وجود ایجاز و اختصار در عبارت، دارای آن چنان مفاهیم بلند و برخورداری از اطلاق و عموم می باشد که می توان مصادیق و موضوعات مختلف و نوظهور را با آن مطابقت داد. بر همین اساس، فقها و مفسران در تفسیر و تبیین کلمه «اعتداء» در این آیه شریفه، آن را شامل تعدی و تجاوز از حدود و فرمان الهی در جنگ دانسته اند و پرواضح است که استفاده از سلاح های کشتار جمعی نظیر سلاح هسته ای که نظامیان و غیرنظامیان را از بین می برد، مصداق کامل تجاوز از حد دستورات الهی است.

دومین شاخص از آیات قرآن، آیه شریفه ۸ سوره مبارکه مائده است که فرموده: «یا ایهاالذین آمنوا کونوا قوامین لله شهداء بالقسط و لایجرمنکم شنان قوم علی الا تعدلوا اعدالوا هو اقرب للتقوی و اتقوالله ان الله خببیرٌ بما تعملون» با این ترجمه که:

ای کسانی که ایمان آورده اید قیام کننده استوار و دائم برای خدا و گواهان به عدل و قسط باشید و هرگز دشمنی با گروهی شما را بر آن ندارد که عدالت نکنید، عدالت کنید که آن به تقوا نزدیکتر است و تقوا پیشه کنید که همانا خداوند به آنچه می کنید آگاه است.

مفاد این آیه شریفه نیز نشان می دهد که کاربرد هر گونه سلاح و ابزار جنگی نظیر سلاح های کشتار جمعی علیه دشمنان، مجاز نبوده و رزمندگان اسلام از چهارده قرن قبل نسبت به این قبیل قوانین بین المللی اسلام ناب محمدی و محدودیت های جنگی اسلام آشنا و به آن عمل نموده و خواهند نمود.

سومین شاخص آیه شریفه ۳۲ سوره مبارکه مائده است که در رابطه با منع آدم کشی جز در قبال نفس یا فساد در روی زمین می باشد؛ خداوند فرموده است: «من اجل ذلک کتبنا علی بنی اسرائیل اند من قتل نفساً بغیر نفس او فساد فی الارض فک نما قتل الناس جمیعاً و من احیاها فکانما احیا الناس جمیعاً و اخذ جاء تهم رسلنا بالبنیات ثم ان کثیراً منهم بعد ذلک فی الارض لمسرفون»:

به خاطر همین ماجرا بود که ما به بنی اسرائیل اعلام کردیم که هر کس یک انسان را بکشد بدون اینکه او کسی را کشته باشد و یا فسادی در زمین کرده باشد مثل این است که همه مردم را کشته (چون انسانیت را مورد حمله قرار داده که در همه یکی است) و هر کس یک انسان را از مرگ نجات دهد مثل این است که همه را از مرگ نجات داده و با اینکه رسولان ما برای بنی اسرائیل معجزاتی روشن آوردند، با این حال بسیاری از ایشان بعد از آن در زمین زیاده روی می کنند.

مفاد این آیه شریفه به نحو روشن تری حدود قتال با دشمن در میدان جنگ را نشان می دهد که فرموده حق ندارید کسی را بکشید بدون اینکه آن فرد، کسی را کشته باشد و یا فسادی در روی زمین کرده باشد. بنابراین، کاربرد سلاح های کشتار جمعی که در صورت انفجار بیش از نظامیان، مردم عادی شهرها و مناطق جمعیتی را نابود می کند جایز نبوده و رزمندگان اسلام همچنان به این دستورات توجه نموده اند.

چهارمین شاخص آیه شریفه ۲۰۵ سوره مبارکه بقره است که در رابطه با ممنوعیت فساد در زمین و ممنوعیت نابودی انسان ها و حتی ممنوعیت نابودی محیط زیست در اسلام صادر شده است: «و اذا تولی سعی فی الارض لیفسد فیها و مهلک الحرث و النسل و الله لا یحب الفساد» که ترجمه آن این است:

که وقتی بر می گردند با تمام نیرو در گستردن فساد در زمین می کوشند و به مال و جانها دست می اندازند با اینکه خدا فساد را دوست نمی دارد.

البته آیات بسیاری هستند که در خصوص چنین اقدامات غیرانسانی به مسلمانان تذکر داده اند و بالاتر از آن حتی در رعایت انصاف و خوش رفتاری نسبت به حیوانات، جانوران و گیاهان نیز آیات و روایات اسلامی زیادی وجود دارد که از حوصله این یادداشت خارج است.

ب. ممنوعیت تولید و استفاده از سلاح های کشتار جمعی با استناد به سنت معصومین^(ع)

از آنجاییکه طرفین درگیر در جنگ های معاصر، به خصوص بازیگران غیردولت، به دلیل دوری از آموزه های الهی - دینی، معتقدند «هدف وسیله را توجیه می کند»، دو طرف جنگ هدف خود را نابودی کامل طرف مقابل می دانند؛ لذا از هر وسیله ای برای شکست دادن طرف خود استفاده می کنند و کاربرد سلاح های کشتار جمعی اعم از تسلیحات هسته ای، شیمیایی، میکروبی و سایر سلاح های مشابه را مجاز می شمارند. این درحالی است که اسلام اجازه استفاده از هر تسلیحاتی را علیه دشمنان نداده و بزرگترین الگوی اسلام که در سیره و سنت حضرت رسول اکرم^(ص) مشهور است و مومنین به پیروی از سیره آن حضرت در قرآن کریم مأمور شده اند در راستای «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه لمن کان یرحو اللله و الیوم الاخر و ذکر الله کثیرا» با این ترجمه که «قطعاً برای شما در رفتار رسول خدا مایه اقتدا و سرمشق زندگی است برای کسی که به خدا و روز واپسین امید دارد و خدا را بسیار یاد می کند» عمل نمایند.

رفتار آن حضرت نیز نشان می دهد، اصحاب و یاران خود را از این که در بلاد مشرکان سم پراکنده کنند، نهی فرموده زیرا استفاده از سم موجب به خطر افتادن زندگی موجودات زنده اعم از انسان، حیوان و حتی گیاهان می شود. ممنوعیت و نهی در این روایات هر چند در مورد سم وارده شده است لکن ملاک نهی، اختصاص به سم ندارد، بلکه شامل هرگونه ابزاری است که موجبات کشتار جمعی را فراهم نماید.

پیامبر اکرم^(ص) همچنین در بیانی زیبا و حکمت آموز فرمودند: لا تحرقو النخل و لا تغر فوه بالماء و لا تقطعوا شجره مدمره و لا تحرقوا زرعا ...:

نخل را نسوزانید و آن را در آب غرق نکنید درخت بارور را قطع نکنید و زراعت را به آتش نکشید ...

در کلام امام علی^(ع) نیز که بخشی از آنها در نهج البلاغه گردآوری شده است، به روشنی به بحث ممنوعیت استفاده از ابزار و تسلیحات کشتار جمعی پرداخته شده است. 

امیرالمومنین^(ع) در نامه ۱۲ نهج البلاغه به معقل بن قیس ریاحی آنگاه که او را به سه هزار سپاهی بر مقدمه به شام می فرستادند ، یادآور می شوند که: «اتق الله الذی لابد لک من لقانه، و لا منتهی لک دونه، و لاتقاتلن الا من قاتلک»:

از خدایی که به ناچار روزی با او دیدار خواهی کرد و جز درگاه او پایانی نداری بترس جنگ مکن مگر با آنکه با تو بجنگد.

از مفاد این فرمان که به نظر می رسد از نص قرآن کریم اخذ شده باشد، مقررات جنگی سپاهیان اسلام با دشمنان در میدان جنگ را نشان می دهد که فرموده حق ندارید با کسیکه با شما جنگ نمی کند، بجنگید.

نامه حضرت علی^(ع) به سپاهیانشان قبل از شروع جنگ صفین نیز در خصوص ممنوعیت بکارگیری سلاح های کشتار جمعی قابل تأمل است: «لاتقاتلوهم حتی یبدودکم، فانکم بحمدالله- علی حجه، و ترککم ایاهم حتی یبدووکم حجه اءخری لکم علیهم فاذا کانت الهزیمه باذن الله فلاتقتلوا مدبرا، و لا تصیبوا محورا، و لا بجهروا علی صریح، و لاتهبجوا النساء باءذی، ...»:

با آنان نجنگید تا آنان جنگ را شروع کنند سپاس خدا را که محبت با شماست و اگر واگذارید تا آنان جنگ را آغاز کنند این هم حجتی دیگر است به سود شما و زیان ایشان هرگاه به اذن خدا روی به هزیمت نهادند؛ کسی را که پشت کرده و می گریزد مکشید و آن را که از پای افتاده است، آسیب نرسانید و مجروح را زخم مزیند و زنان را میازارید و ...

البته آیات و روایات بسیاری وجود دارد که به جهت طولانی شدن مقاله صرفاً به عناوین برخی از آنها اشاره می گردد:

• ممنوعیت اقدام جنگ به قصد انتقام و خونریزی؛
• ممنوعیت مثله کردن کشته های دشمن؛
• ممنوعیت آغاز جنگ؛
• ممنوعیت کندن و سوزاندن درختان و مزارع؛
• ممنوعیت کشتن افرادی از سربازان که با اختیار در جنگ شرکت کرده اند؛
• ممنوعیت از جنگ های کور و بدون نشانه؛
• ممنوعیت کشتن کسانی که در جنگ اسیر شده اند؛
• ممنوعیت ترور؛
• ممنوعیت نقض عهد و پیمان های جنگی؛
• ممنوعیت کشتن و یا پی کردن حیوانات؛
• ممنوعیت تخریب ساختمان ها و ویرانگری آبادی ها.

نتیجه گیری

دین مقدس اسلام در ۱۴ قرن پیش استفاده از تسلیحات کشتار جمعی را از طریق آیات قرآن کریم و سیره نبوی و سنت معصومین^(ع) منع نموده است.

در عصر جدید و در زمان غیبت حضرت ولی عصر^(عج)، مقام معظم رهبری در رابطه با حرمت تسلیحات هسته ای، فتوای تحریم استفاده از سلاح های هسته ای را تکرار کردند و فرمودند:

به اعتقاد ما افزون بر سلاح هسته ای، دیگر انواع سلاح های کشتار جمعی نظیر سلاح شیمیایی و سلاح میکروبی نیز تهدیدی جدی علیه بشریت است؛ ملت ایران که خود قربانی کاربرد سلاح شیمیایی است بیش از دیگر ملت ها خطر تولید و انباشت این گونه تسلیحات را حس می کند و آماده است تمام امکانات خود را در مسیر مقابله با آن قرار دهد. ما کاربرد این سلاح ها را حرام و تلاش برای مصونیت بخشیدن ابناء بشر از این بلایای بزرگ را وظیفه همگان می دانیم.

لازم به ذکر است این فتوا و پیام رهبر معظم انقلاب مورد توجه رسانه های مختلف قرار گرفت و همواره در مذاکرات دیپلماتیک ایران و غرب مورد استناد واقع شده است و در پیشبرد اهداف صلح آمیز هسته ای کشورمان در تنویر افکار عمومی بسیار مؤثر بوده است.