صلح محیط زیستی

صلح محیط زیستی

درآمد:

صلح سازی (Peacebuilding)، مفهومی پیچیده است که شامل و حاصل مجموعه ای از رویکردها و فرآیندها و مراحل گوناگون برای تغییر و تبدیل یک درگیری به روابط صلح آمیز است. این مفهوم شامل مجموعۀ متنوعی از تعاملات، فعالیت ها و عملکردهاست که منجر به ایجاد و برقراری صلح می شود.

در به کار گرفتن مفهوم «صلح سازی»، ممکن است از «صلح سازی محیط زیست» (Environmental Peacebuilding) به عنوان یکی از شاخه های «صلح سازی» نام برده شود همانگونه که شاخه های دیگری نظیر حوزه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز می توانند به عنوان زیر گروه ها و شاخه های «صلح سازی» شناحته شوند.

«همکاری های محیط زیستی» (Environmental cooperation) بخشی از راه حل های بلند مدت برای حل درگیری هستند که راه حلی پایدار را برای آینده به ارمغان می آورند. همکاری محیط زیستی موجب بهبود شرایط زندگی نیز می شود؛ به عنوان مثال، این همکاری ها می تواند زمینه ساز افزایش اعتماد و اطمینان متقابل در بین جوامعی که با یکدیگر اختلاف داشته اند گردد. بنابراین، موضوعات محیط زیستی و مسائل اکولوژیکی دو جانبه در مرزها و قلمروهای ارضی گوناگون می تواند باعث تسهیل و تشویق به سوی همکاری متقابل شود که این همکاری اولین قدم برای آغاز گفت و گوها در آینده خواهد بود، درحالیکه ممکن است دستیابی به این نوع گفت و گو از طریق میانجی گری های سیاسی بسیار سخت باشد و در نتیجه به مرور با توسعه و پیشرفت مدیریت مشترک منابع محیط زیستی، اعتماد دوجانبه، هویت منطقه ای مشترک، حقوق و انتظارات دو جانبه به منصۀ ظهور خواهند رسید.

نکتۀ قابل توجه آن است که تا سال های اخیر، محیط زیست به عنوان علت و سببی برای ایجاد درگیری شناخته می شد و نه عامل ایجاد صلح و آشتی. مطالعات بسیاری در خصوص ارتباط بین محیط زیست و درگیری های شدید و همراه با خشونت انجام شده است، درحالیکه دربارۀ ارتباط بین همکاری های محیط زیستی و ایجاد صلح تحقیقی صورت نگرفته بود تا اینکه در سال ۲۰۰۲ میلادی به واسطۀ سخنرانی آقای کوفی عنان، دبیر کل وقت سازمان ملل متحد، به مناسبت روز جهانی آب، توجه ها به این سمت جلب گردید. ایشان بیان داشتند:

... مسائل و موضوعات حوزۀ آب نباید فقط به عنوان عامل تنش و کشمکش مورد بررسی قرار گیرند بلکه می توانند به عنوان واسطه و راهی برای افزایش همکاری ها نیز مورد توجه واقع شوند ... بنابراین اگر ما با یکدیگر همکاری کنیم، آیندۀ امن و پایدار در حوزۀ آب متعلق به ما خواهد بود ....

بنابراین، با توجه به اهمیت و جایگاه «محیط زیست» در صلح سازی، در ادامه مروری کوتاه بر نقش محیط زیست در برقراری صلح خواهیم داشت.

نقش های چهارگانۀ محیط زیست در برقراری صلح و اعتماد سازی

در این بخش به مرور چهار نقش حیاتی و متفاوتی که محیط زیست می تواند در یک درگیری و مناقشه ایفاء نماید، می پردازیم.

الف) محیط زیست می تواند مانع شکل گرفتن درگیری و مناقشه شود:

مدیریت منابع طبیعی می تواند باعث شود تا شرایط زندگی در جوامع بهبود پیدا کند و به تبع منجر به کاهش تنش بین طرفین یک منازعه و درگیری خواهد شد. البته این راهکار (ممانعت از ایجاد درگیری) در جوامعی که عملاً درگیر اعمال خصمانه و نبرد هستند کابرد ندارد بلکه راهکارهای محیط زیستی را می توان در جوامعی به کار بست که در روابط دو یا چند جانبۀ خود با یکدیگر تنش و اختلافی دارند که ممکن است این اختلاف به مرور وخیم شود و به درگیری و مناقشه منتهی گردد.

بنابراین، مدیریت و ادارۀ علل و عوامل نارضایتی و اختلافی که ریشۀ آن در فقر و کمبود منابع طبیعی یا بهره برداری نابرابر از این منابع است، می تواند منجر به شکل گیری راهبردی برای برقراری صلح شود.

ب) محیط زیست می تواند در جریان یک درگیری، به عنوان راه حل نقش ایفاء نماید:

اگر موضوعات و مسائل محیط زیستی به عنوان امور پایین دستی در نظر گرفته شوند می توانند محیطی امن و مستعد برای مذاکره و گفت و گو ایجاد نمایند و اگر محیط زیست امری بالا دستی فرض شود، نقش و جایگاه آن چنان مهم و حیاتی خواهد بود که برای حفظ آن باید تلاش و مقاومت نمود. نمونۀ برجستۀ ایفاء نقش محیط زیست در دوران درگیری را در جریان مناقشات اسرائیل و اردن می توان مشاهده نمود. در این مثال، حتی در زمانی که طرفین با یکدیگر کشمکش و درگیری داشتند، همچنان بر ادامۀ همکاری با یکدیگر بر سر مسئله آب توافق داشتند. این نمونۀ عینی خود گویای جایگاه و نقش حائز اهمیت محیط زیست حتی در جریان درگیری ها است.

ج) محیط زیست می تواند کمک مؤثری به خاتمه یافتن یک درگیری نماید:

مدیریت مشترک محیط زیست، حتی در شرایطی که محیط زیست به خودی خود عامل ایجاد تنش و درگیری نباشد، می تواند جرقه ای برای شکل گیری و توسعۀ مذاکرات و گفت و گوهای طرفین درگیر در مخاصمه باشد. ایجاد چنین گفت و گوها و تبادل عقایدی می تواند اولین و مهم ترین گام در راستای حرکت به سوی مصالحه و آشتی باشد.

د) محیط زیست می تواند نقشی مؤثر در برقراری صلح پایدار و ماندگار ایفاء نماید:

روابط طرفین یک درگیری ممکن است حتی پس از برقراری صلح یا انعقاد معاهدۀ صلح، همچنان متشنج و حل نشده باقی مانده باشد. مدیریت منابع طبیعی در بُعدی فراتر از مرزهای یک کشور، منجر به ایجاد تعاملات و روابط مستمر و پایداری می شود که این روابط می توانند موجب تسهیل و تشویق طرفین در راستای توسعه و بهبود اوضاع اقتصادی پس از درگیری، به خصوص در مرزها شود که در صورت وقوع چنین وضعیتی طرفین از ایجاد آن منتفع و بهره مند خواهند شد.

از آنجایی که محیط زیست به خودی خود علت وقوع درگیری نیست بلکه این مسائل و موضوعات حوزۀ محیط زیست، به ویژه مسائل مربوط به حوزۀ آب، است که می تواند منجر به ایجاد نزاع و درگیری بین طرفین شود، لذا باید توجه داشت که نقش محیط زیست در جریان مناقشه، در خاتمه دادن به مناقشه و در ایجاد صلح پایدار در منطقۀ خاورمیانه نقشی بسیار پر رنگ، حیاتی و مهم است.

موضوعات حوزۀ محیط زیست به ویژه کمبود منابع آبی، مهم ترین دلیل نگرانی مشترک برای مردمان منطقۀ خاورمیانه است. بنابراین، محیط زیست به صورت بالقوه این توانایی را دارد که به عنوان راه نجاتی برای خروج از درگیری و راه حلی برای آغاز مذاکرات و در نهایت به عنوان وسیله ای برای دستیابی به صلح پایدار و ماندگار در منطقۀ خاورمیانه به ایفاء نقش بپردازد.

بر آمد:

همانگونه که ذکر شد، رویکردها و روش های گوناگونی برای دستیابی به صلح و برقراری صلح پایدار وجود دارد، راهکارهایی نظیر طُرق سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، اکولوژیکی و محیط زیستی.

محیط زیست به دلیل نقش و تأثیری که می تواند در مراحل گوناگون صلح سازی ایفاء نماید، به مرور زمان جایگاه حائز اهمیتی یافته است. موضوعات و مسائل این حوزه به دلیل داشتن امتیازهایی نظیر فارغ بودن از مرز بندی های سیاسی، ضرورت وجود همکاری های بلند مدتِ دو یا چند جانبه، برجسته و تأثیرگذار بودن نقش افراد و آحاد مردم در این حوزه، تأثیرگذاری در ایجاد هویت منطقه ای و علایق و منافع مشترک و اثر گذاری در کاهش توسل به خشونت و زور، طی سال های اخیر مورد توجه بسیاری قرار گرفته است.

در کشور ما نیز با توجه به وضعیت خاص جغرافیایی و منابع محیط زیستی و قرار گرفتن در منطقۀ خاورمیانه و همچنین به منظور جلوگیری از ایجاد تنش هایی با منشاء محیط زیستی در آینده، لازم است به موضوعاتی مانند جایگاه محیط زیست، تنویر افکار عمومی و فرهنگ سازی در این حوزه بیش از پیش پرداخته شود و نقش و ارتباط محیط زیست با صلح سازی و برقراری صلح پایدار بیشتر مورد تأکید قرار گیرد و آموزش داده شود تا به مرور در سال های آتی شاهد آن باشیم که محیط زیست نه به عنوان عاملی برای ایجاد تنش و درگیری بلکه به عنوان عاملی برای ایجاد صلح شناخته شود و تک تک افراد جامعه خود را در جهت حفاظت از آن مسئول، صاحب نقش و مؤثر بدانند.