در دفاع از شرف و خدمت استاد ریگو؛ گزارشی از چاپ ارج نامه پروفسور فرانسوا ریگو

هنگامه خطیر دهه شصتِ خورشیدی است و افسارگسیختگیِ جنگ و جنون، خاورمیانه را به آتش کشیده. به منظور رفع بخشی از خصومت ها و کشمکش های حقوقی با ینگه دنیا، دیوانی برای داوری در پایتخت صلح جهان لاهه برپا می شود: به اسم «دیوان داوری ایران – آمریکا». مأموریت این دیوان حل و فصل صدها و بل هزارها پرونده ای است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دادگاه های آمریکا علیه دولت نوپای انقلاب مطرح شده و به توقیف میلیاردها دلار از اموال ایران منجر شده است. تأسیس این دیوان، نه تنها یک تجربه تاریخی در حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین المللی به شمار می رود، بلکه پنجره یک فرصت حقوقیِ بین المللی را پیش روی حقوقدانان و استادان ایرانی می گشاید و ده ها تن از حقوقدانان و کارشناسان و مدیران ایرانی را با یکی از پیچیده ترین حوزه های حقوق بین الملل و داوری بین المللی آشنا می کند.

اما چه کسی باید در این میدان برای احقاق حقِ ایران به پا خیزد؟ چنین میانه ای، میدان داریِ حقوق دانانی را می طلبد که در هر دو ساحتِ نظر و عمل، و هر دو حوزه کنش و دانش حقوقی بین المللی، از تجربه و بینش کافی برخوردار باشد تا بتوانند به وقتِ گفتن، بگویند و به وقتِ خاموشی، دَم فروبندند. پیداست نخستین هماوردان این میدان حقوقی، خودِ وکلا و حقوقدانان ایرانی بوده باشند.

اما عجیب واقعه ای و غریب حادثه ای است. چه، در آن روزگار هیجان و شور انقلابی، یافتن حقوقدانان متخصص چندان آسان نبود. با این همه تعدادی از استادان و وکلا و قضات بازنشسته و حقوقدانان کمر همت به میان بستند و پابند غیرت را به پا کردند و گام به میدان کارزاری نهادند که سمت دیگرش انبوهی از ادعاهای سره و ناسره با پشتوانه دلارهای آمریکایی و صدها دارالوکاله آمریکایی قد برافراشته.گفته اند دیوان داوری ایران و آمریکا با چنین حجمی از پرونده ها و با هیأت نه نفری داوران، بزرگترین دادگاه داوری تاریخ بوده است! و در این میدان دادرسی نزدیک به ۴۰۰۰ پرونده علیه ایران مطرح شده است. پیدا بود که حضور و مشارکت استادان، وکلا و قضات بازنشسته و حقوقدانانِ ایرانی برای پیش برد پرونده ها و دفاع از حقوق ایران به تنهایی کفایت نمی کرد زیرا آنانی که از دیدِ علمی و تجربی مقبول اند، در دیدِ دولتِ وقت گاه مشروع نیستند و آنانی که مشروع اند، تجربۀ بین المللی کافی ندارند: «آنکس که بدو رای، خریدارم نیست و آنکس که خریدار بدو رایم نیست». ناگزیر ایران باید دست به دامان مشاوران و استادان حقوقیِ خارجی می شد، که شد. اما بیش از دو سه تن از ایشان حاضر نشدند در این میدان گام نهند. در آن روزها شمشیرِ تحریم های همه جانبه و خصومت ها و کینه ورزی ها با انقلاب ایران آخته، آتش جنگ افروخته و تیغ نفاق افراخته شده بود. اما سرانجام، ندای بلکه «مردی از خویش برون آید و کاری بکند» اجابت شد و استادی برجسته رادمردانه گام پیش نهاد و به کمک استادان و حقوقدانانِ ایرانی شتافت: پروفسور فرانسوا ریگو با همکاری استاد دیگری به نام پروفسور جو – ورهون و هر دو اهل بلژیک.

شگفتا که در قضیه خطیرِ نفت در دوران دکتر مصدق نیز – بنا به گزارش غلامحسین مصدق پیدا کردن استادی برجسته که از حقوق ایران دفاع کند، دشوار بود و برخی استادان نامدار حاضر نمی شدند چنان مسئولیتی را بپذیرند تا اینکه بالأخره یک استاد حقوق از بلژیک به نام پروفسور رولن، به کمک دکتر مصدق آمده بود.

پروفسور فرانسوا ریگو

پروفسور فرانسوا – ریگو؛ استاد برجسته و مسلم حقوق بین الملل و عضو انستیتو حقوق بین الملل و استاد دانشکده حقوق دانشگاه لوآن بلژیک است که روزگاری «محمد بجاوی» حقوقدان برجسته الجزایری (رئیس دیوان بین المللی دادگستری در دهه ۱۹۹۰) در حقش گفت: «کتاب حقوق بین الملل پروفسور ریگو، سال هاست که بدیل و جانشین ندارد و به راستی «ام الکتاب(Liver de les livers)  به شمار می رود.» استاد ریگو الحق آنچه از تجربه و دانش حقوق بین الملل در توان داشت سخاوتمندانه در اختیار ایران قرار داد، به گونه ای که روزگاری در دهه ۱۳۷۰ در دعوای سکوهای نفتی علیه آمریکا به عنوان قاضی ویژه ایران منصوب شد و نظریه او که ذیل رأی دیوان نگاشته شده است، افزون بر آنکه حاکی از تسلط ویژه او بر دو ساحت حقوق بین الملل عمومی و خصوصی است، نشان از همدلی عالمانه او با طرف ایرانی دارد. باری، ناکامی ها و کامیابی های بین المللیِ حقوقی ایران در دیوانِ داوری ایران – آمریکا و دفاع جانانه در برابر سیل دعاوی و هزاران پرونده آمریکایی ها را باید در مجالی دیگر همراه البته با نقد و نظر در کارنامه دیوان داوری ایران و آمریکا، خواند اما تردیدی نیست که بخشی مهم از دستاوردهای حاصل آمده برای ایران در عرصه حقوق بین الملل، مرهون کمک ها و مشورت های عالمانه اساتیدی مانند فرانسوا ریگو به ایران و البته تلاش غیرتمندانه حقوقدانان ایرانی است.

اکنون و در پی هفت سال از هنگام درگذشت پروفسور فرانسوا ریگو (آذر ۱۳۹۲) «ارج نامه» ای در بزرگداشتِ او تدارک دیده شده که زیر نظر استادانی برجسته همچون «پی یِر دارژان» (از دانشگاه لوان بلژیک)«ووان لوو» (از دانشگاه آکسفورد)، «آلن پله» (از دانشگاه نانتر فرانسه) و «محسن محبی» (از دانشگاه آزاد اسلامی – علوم و تحقیقات تهران) به سرانجام رسیده است. کیست که نداند اعتبار ارج نامه هایی از این دست وابسته به ویراستارانی است که دانش کارانه و بینش مندانه بر تدارک و فراهم سازیِ مقالات علمی نظارت می کنند. گواه بخواهید؛ اینک گواه:

ارج نامه مزبور در بردارنده مقدمه ای به قلم محسن محبی و نیز پی یر دارژن (هردو از شاگردان پروفسور فرانسوا ریگو، یکی از ایران و دیگری از بلژیک) و دارای چهار بخش است:

۱) حقوق بین الملل و برخی چشم اندازها (۸ مقاله)

۲) دیوان داوری ایران – آمریکا (۴ مقاله)

۳) دستاوردهای ریگو (۵ مقاله)

۴) بعضی جنبه های تحریم اقتصادی (۲ مقاله)

ارج نامه مزبور در ۳۸۵ صفحه و توسط انتشارات دانشگاه لوآن بلژیک به چاپ رسیده است و مشتمل بر مجموعه ای از ۱۹ مقاله به زبان های انگلیسی و فرانسه به قلم نویسندگان ایرانی همچون استاد دکتر حسین صفائی و دکتر مصطفی محقق داماد و دیگران و نیز استادان خارجی حقوق بین الملل همچون استاد آلن پله (استاد حقوق بین الملل دانشگاه نانتر فرانسه) که وکیل ارشد خارجی در تیم حقوقی ایران در دو پرونده مطروح علیه آمریکا در دیوان بین المللی دادگستری نیز است و استاد ووان لوو (استاد حقوق بین الملل آکسفورد) که او نیز عضو تیم حقوقی ایران در دیوان بین المللی دادگستری است، می باشد.

در ایران این کتاب توزیع محدودی بین استادان داشته ولی هنوز در دسترس عموم قرار نگرفته است. اکنون که فردی فرهیخته عنان کار مرکز امور حقوقی بین المللی را به دست گرفته، جا دارد موجبات توزیع گسترده کتاب نیز فراهم شود. قدردانی از استاد ریگو، قدردانی از دانش و تجربه همراه با شرف خدمت به ملت ها و خدمت به عدالت و داد به شمار می رود.

این نکته هم گفتنی است: در سال های اخیر دو فقره دعوی علیه آمریکا در دیوان بین المللی دادگستری (لاهه) مطرح شده است. و در یکی، دستور موقت علیه ایالات متحده آمریکا صادر شد و اخیراً نیز دیوان صلاحیت خود را برای ادامه رسیدگی تایید نمود. و در دیگری هم دیوان، صلاحیت خود را تایید کرد و پرونده وارد ماهیت شده است. این دستاوردها در واقع بزرگترین پیروزی پس از انقلاب در عرصه بین المللی و در سطح حقوقی آن هم در بالاترین مرجع قضایی جهان (دادگاه لاهه) است … این ها به کنار، این دستاوردها ثمرات بذری است که استادانی همچون پروفسور فرانسوا ریگو آن را پرورانده بودند. چه آنکه مدیریتِ هر دو پرونده در دوره اخیر بر عهده دکتر محسن محبی و همکاران او بود که روزگاری ردای دانشجوییِ فرانسوا – ریگو را به تن داشت. همو که «به نام ملت ایران» و با همنفسیِ شماری دیگر از حقوقدانان ایرانی، دستاوردی بزرگ را در میانه آرایش جهانی قدرت ها به دست آورد و بارها گفته این دستاوردها، محصول کار دسته جمعی همکارانش در مرکز امور حقوقی بوده و متعلق به جامعه حقوقی ایران است. گرچه در چنین هنگامه ها که شهد پیروزی در کام ها است، مدعیان و شکرفروشان بی شمارند، اما اهل نظر در بازار شکرفروشان خود دانند که شیرین کار اصلی و یاران او چه کسانی بوده اند همو که کسوت معلمی را به شوکت خلعت دیوانی نفروخت.

دکتر محسن محبی در کنار استادش پروفسور فرانسوا ریگو

این روزها که ایران نظاره گر دستاوردی بزرگ در دیوان بین المللی دادگستری است، بجاست که از حقوقدانان و استادان ایرانی که در عرصه بین المللی نام ایران را چنین بلند و پرافتخار کردند و نیز از حقوقدانان و استادان خارجی که طی سال های اخیر در پرونده های ایران به دولت و ملت یاری رسانده و می رسانند، به بزرگی و ارجمندی یاد کنیم و زحمات ایشان را پاس داریم. اهل فن می دانند که پنجه افکندن در پنجه حریف حقوقی قدری مانند آمریکا و طرح دعوی علیه آن در بزرگ ترین مرجع قضایی بین المللی و تدارک تیم حقوقی دفاع و تدوین راهبرد حقوقی، آن هم در چنین سطحی چه مایه از اعتماد به نفس و دانش و تجربه همراه با وطن خواهی را نیاز دارد. «چنین کنند بزرگان، چو کرد باید کار.»

سنتی است پسندیده تا هرکه قدر دارد را بر صدر نشانند و سنتی که در نوگراترین سرزمین ها همواره مورد اهتمام اهالیِ کار بوده و مانده است. جای خوشحالی و سپاس از کمیسیون حقوق بشر اسلامی است که سالی پیش از این (مهر ۱۳۹۸) همراه با شورای شهر تهران، در اقدامی تحسین برانگیز به پاس بیش از ۳۰ سال خدمت درست و راستِ دکتر محسن محبی در دفاع از حقوق ملت و دستاورد او برای کشور در دعاوی مطروح در دیوان بین المللی دادگستری، به پا خاست و نه او را، که تجسمی از خدمت به میهن را گرامی داشت. بی گمان این حقوقدان فرهیخته که دستی بر هنر و ادبیات نیز دارد، و دیگر محبانِ ایران «بی مزد و بود و منت هر خدمتی که کردند» اما باری «یا رب مباد کس را مخدوم بی عنایت».