تهیه و تنظیم: خدایار سعید وزیری

 

هرگاه در رسانه ها نام سازمان ملل متحد به گوش می خورد، ناخودآگاه ما را به یاد رویدادها و اتفاق های گوناگونی می اندازد که در گوشه گوشه جهان در حال رخ دادن است و در بسیاری از آنها جان انسان های بی گناهی به مخاطره می افتد و واکنشی که انتظار می رود، از این سازمان بین المللی دیده نمی شود؛ اما واقعیت آن است که باید دید این توقعات از سازمان ملل متحد تا چه حد منطبق بر اختیارات قانونی این سازمان است و تا چه حد توقعاتی فراتر از حد توان حقوقی آن است؟

بدون شک، سند موسس این سازمان (منشور سازمان ملل متحد)، بهترین ابزاری است که می توان برای یافتن پاسخ پرسش بالا به آن توسل جست.

ترجمه کتاب «شرح منشور ملل متحد» از سوی دکتر هیبت اله نژندی منش که اخیراً به چاپ رسیده است، بهانه ای شد تا سراغ این استاد حقوق بین الملل و عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی(ره) برویم و پرسش های خود را با ایشان مطرح کنیم.

پیش از ورود به گفت و گو، لازم است مراتب تشکر و قدردانی خود را از انتشارات خرسندی که زمینۀ برگزاری این نشست را فراهم ساختند، ابراز داریم.

در ادامه می توانید متن کامل این گفت و گو را مطالعه نمایید:

 

دیداد: عرض سلام و خسته نباشید آقای دکتر. از زمانی که در اختیار ما گذاشتید متشکریم.

دکتر نژندی منش: با اهدای سلام خدمت شما و خوانندگان محترم سایت حقوقی دیداد.

دیداد: اگر اجازه دهید، پرسش اول را در ارتباط با انتشار کتاب شرح منشور ملل متحد که برای اولین بار در کشور، به زبان پارسی برگردانده شده است، آغاز کنیم. لطفاً توضیحی در خصوص اهدافی که نویسنده این کتاب دنبال می کرده بفرمایید؛ آیا نگاه نویسنده نگاهی نقادانه به منشور بوده است یا صرفاً به توضیح و تشریح مفاد آن پرداخته است؟

دکتر نژندی منش: در حقیقت کتاب پرفسور زیما، نخستین کتاب شرح ماده به ماده منشور ملل متحد نیست. پیش از ایشان، بعضی دیگر از استادان به نام حقوق بین الملل از جمله کلسن، گودریچ، هامبرو، کوت و آلن پله نیز چنین شرح هایی را به رشته تحریر در آورده بودند. ویراست نخست این کتاب نیز به زبان آلمانی بود و ویراست دوم به زبان انگلیسی هم عرضه شد.

باید توجه داشت که حدود ۷۴ نویسنده که اکثراً از مشاهیر حقوق بین المللی هستند، این مجموعه را آماده کردند که برای نخستین بار با عنوان شرح منشور سازمان ملل متحد به زبان پارسی ترجمه و منتشر شده است و پرفسور زیما در حقیقت نظارت بر این کار را بر عهده داشتند. ایشان به مدت نه سال قاضی اسبق دیوان بین المللی دادگستری، رکن اصلی قضایی ملل متحد، بودند. در حال حاضر هم جزو داوران دیوان داوری دعاوی ایران و آمریکا مشغول به فعالیت هستند.

اما در خصوص کتاب باید به این نکته اشاره کنم که این کتاب صرفاً تبیین واژگان یا عبارت ها و مواد نیست. در حقیقت، ضمن این که مفهوم مقررات منشور ملل متحد را تبیین و تفسیر کرده است، به بررسی نقاط قوت و ضعف منشور، بویژه از حیث عملکرد خود سازمان ملل متحد یا کشورهای عضو، نیز پرداخته است. به عبارت دیگر، برای کسانی که می خواهند در سازمان ملل متحد اصلاحاتی را انجام دهند و یا درصدد اصلاح خود منشور بر آیند، این کتاب بسیار راهگشا خواهد بود.

در این کتاب، صرفاً نگاه آکادمیک و یا نظری وجود ندارد، بلکه در حقیقت، شرح مزبور تلفیقی از نظر و عمل است؛ به این معنا که هم رویکرد علمی و نظری نسبت به هر مقرره ای وجود دارد و هم این موضوع بررسی شده که در عمل چگونه این مقرره اجرا شده است.

مزیت مهم دیگر این کتاب این است که انتقادی است. منظورم از انتقاد، انتقاد در معنای واقعی و علمی کلمه است. نویسندگان در مورد هر مقرره، مزیت های آن را ذکر کرده‌اند. سپس معایب یا کاستی هایی که وجود دارد، به صورت علمی و بی طرفانه بیان نموده اند. علاوه بر آن، حتی اجرای آن مقرره را در عمل هم مورد انتقاد قرار داده اند. برای نمونه در مورد ماده ۲۴ منشور ملل متحد که مسئولیت اولیه حفظ صلح و امنیت بین المللی را به شورای امنیت می دهد، رویکرد میانه ای را انتخاب می کند. در بسیاری از موارد عملکرد شورای امنیت را در صدور برخی از قطعنامه ها که به صورت انتزاعی و کلی هستند، مورد انتقاد قرار می دهد و همواره بر لزوم و اهمیت حاکمیت قانون تأکید دارد.

ویژگی دیگر این شرح، جامع نگری آن است. منظورم این است که منشور را به عنوان یک جزیره ای در اقیانوس حقوق بین المللی قلمداد نکرده است، بلکه آن را با حقوق بین المللی عرفی و معاهده ای پیوند داده است. از همین روست که شما در این کتاب می توانید از دیگر گرایش های حقوق بین المللی نیز آگاه شوید.

دیداد: اثر شما صرفاً ترجمه است یا ملاحظات و نقطه نظرهای خودتان نیز در آن لحاظ شده است؟

دکتر نژندی منش: کاری که شما پیش رو دارید ترجمه است. بیش از ۶۰ نفر برای ترجمه این کتاب زحمت کشیدند تا کار اولیه ترجمه انجام شد. البته این صرفاً ترجمه جلد اول یعنی تا اول فصل هفتم منشور ملل متحد  است. جلد دوم نیز در حال انجام است که امیدواریم تا آخر سال برای چاپ آماده شود.

ملاحظات و نگرانی های ما در مقدمه بیان شده است؛ بویژه مقدمه استاد بزرگوار و برجسته حقوق بین المللی کشورمان، جناب دکتر محمدرضا ضیائی بیگدلی در خصوص تفسیر پویای منشور ملل متحد و نقش آن در توسعه حقوق بین المللی بسیار ارزنده و آموزنده است.

در مقدمه، این پیشنهاد مطرح شده است که در داخل کشور یک نهاد یا سازمانی بتواند بودجه ای را برای شرح منشور ملل متحد با یک نگاه و رویکرد ایرانی تعریف کند. در این رویکرد، دغدغه های ما می تواند مورد توجه اجتماع بین المللی قرار بگیرد. چنین شرحی باید به زبان انگلیسی باشد تا همگان بتوانند از رویکردهای ما آگاه شوند. متاسفانه تا به امروز بیشتر از آن چه که در ارائه نظرات ایرانی در حقوق بین المللی حمایت و استقبال کنیم، سعی کردیم به نظرها و دیدگاه های دیگران حمله کنیم و گاه اصلا اجازه آشنایی با آنها را ندهیم. به نظرم حقوقدانان ما می توانند سهم عمده ای در توسعه حقوق بین المللی و ترویج رویکرد ایرانی در حوزه حقوق بین المللی داشته باشند. دستیابی به چنین امر مهمی مستلزم حمایت های مادی و معنوی از جامعه حقوقی است.

دیداد: با توجه به اینکه شما در حوزه ساختار حقوقی سازمان ملل متحد تخصص دارید، فکر می کنید با توجه به اینکه بیش از هفتاد سال از تدوین منشور سازمان ملل متحد و تأسیس این نهاد می گذرد، آیا این اساسنامه همچنان پویایی خود را با توجه به نیازهای امروز جهان حفظ کرده است و یا نیازمند اصلاحات است و چه اصلاحاتی را لازم می بینید؟

دکتر نژندی منش: همان طوری که اشاره کردید، بیش از ۷۰ سال از تدوین منشور ملل متحد می گذرد. خیلی از پدیده هایی که امروز وجود دارند،‌ در دهه ۱۹۴۰ اصلا قابل تصور هم نبودند. یک سند هر چه قدر هم که جامع باشد، به طور مسلم نمی تواند تمام وقایع و پدیده های آتی را پیش بینی نماید. در عین حال، در دیباچه منشور و مواد ۱ و ۲ آن مسایلی مطرح شده است که این ها رنگ زمان و مکان و کهنگی به خود نمی گیرند. برای نمونه حفظ صلح یا رعایت حقوق بشر و حمایت از آن برای یک زمان خاص نیست.

منشور، همانند هر معاهده دیگری یک سند پویا و زنده است که از رهگذر تفسیر و رویه به طور مستمر غنی می شود. به تعبیر قاضی جسوپ در نظریه مخالف خود در پرونده آفریقای جنوب غربی (۱۹۶۶) «معاهدات - بویژه معاهدات چندجانبه دارای ویژگی سند موسس یا تقنینی – نمی توانند یک ویژگی مطلقاً تغییرناپذیر داشته باشند.» این امر به طور مشخص در مورد منشور ملل متحد مصداق دارد. بنابراین، تفسیر می تواند بسیاری از مقررات منشور را به روز نماید، بی آنکه لازم به اصلاح خود منشور باشد. در حقیقت، آن چه که بیشتر نیازمند بازنگری و بازبینی است، ابزارهای تحقق ارزش ها و اهداف مندرج در منشور است.

برخی از مواد منشور ملل متحد در حال حاضر مرده و بی خاصیت هستند؛ افزون بر آن، معنای برخی از مواد به طور عمیقی با توسعه و تحولات صورت گرفته در جامعه بین المللی تغییر پیدا کرده است. سازمان ملل متحد محصول جنگ جهانی دوم است. تشکیل این سازمان واکنش آن زمان به نیازهای دنیایی بود که به دو اردو تقسیم شده بود. جنگ سرد به طور کامل این معادله را به هم زد و سازمان بایستی خود را با وضعیت جدید یعنی مخالفت بین بلوک شرق و غرب منطبق می ساخت. به هر حال، شورای امنیت در نتیجه وتوی پی در پی برخی از اعضا فلج شده بود. مجمع عمومی بیشتر فعال شده بود. قطعنامه اتحاد برای صلح از جمله محصولات اختلاف بین آمریکا و شوروی است. این قطعنامه به عنوان مجوزی برای اجازه اقدامات حفظ صلح و تشکیل جلسات اضطراری خاص محسوب می شد. بنابراین، ملاحظه می شود که بدون اصلاح منشور نیز، در حقیقت اقداماتی صورت گرفت تا سازمان ملل متحد بتواند به تحولات جدید واکنش نشان دهد.

طبیعتاً سازمان ملل متحد نیازمند یک سری اصلاحات است. بحث اصلاح موردی سازمان ملل متحد، بویژه در مورد شورای امنیت، تقریباً از دهه ۱۹۵۰ مطرح شده است. اصلاحات نهادی برای کارآمدتر، پاسخگوتر ساختن و شفاف تر ساختن ملل متحد از دهه ۱۹۹۰ تشریح شده است و اکنون هم مورد حمایت گسترده ای است. بحث هایی از قبیل بودجه سازمان، موضوعات حقوق بشری، حمایت از صلح، فرایند انتخاب دبیرکل، حفظ صلح، تقویت مجموع عمومی، توسعه شورای امنیت، استفاده از حق وتو، اصلاح صلح سازی بیشتر در رابطه با اصلاح سازمان ملل متحد مطرح هستند.

اصلاح رسمی منشور ملل متحد تابع مقررات مذکور در مواد ۱۰۸ و ۱۰۹ منشور است که براساس آن هر گونه اصلاح منشور، برای آن که از نظر حقوقی جنبه الزام آوری پیدا کند، باید به وسیله دو سوم اعضای مجمع عمومی مورد پذیرش قرار گیرد و توسط دو سوم اعضای سازمان ملل متحد از جمله تمام اعضای دایم شورای امنیت، طبق حقوق داخلی به تصویب برسد. بنابراین، امکان استفاده از حق وتو توسط هر یک از اعضای دایم، می تواند در عمل مانع اصلاح منشور شود.

آن چه که بیشتر نیازمند اصلاح است، به روزآمد و کارآمدن کردن ابزارها، فرایندها و روش هاست. باید همه کشورها، اعم از کوچک و بزرگ، پیشرفته و غیر پیشرفته، احساس کنند که در تصمیم گیری های سازمان نقش دارند. بخشی از ناکارآمدی سازمان ناشی از نحوه اجراست. 

دیداد: همانطور که مستحضر هستید یکی از مهمترین دغدغه های کشورها از جمله کشور خودمان در خصوص سازمان ملل متحد، تفسیرهای متفاوت و بعضاً تفسیر به رأی (تفسیر شخصی) برخی قدرت ها از مواد منشور و بالتبع استفاده از این نهاد در جهت اهداف خود است. شما چه راهکاری را برای جلوگیری از سوء استفاده از این نهاد مناسب می دانید و آیا در کتاب شرح منشور ملل متحد به این موضوع پرداخته شده است؟

دکتر نژندی منش: درست است که در منشور ملل متحد به طور رسمی هیچ متولی ای برای تفسیر منشور ملل متحد پیش بینی نشده است و در عین حال، بحث نظارت بر تفسیر ارکان نیز پیش بینی نشده است، با این حال، دیوان بین المللی دادگستری، به عنوان رکن اصلی قضایی ملل متحد، در برخی از نظریه های مشورتی که ارائه داده است، خود را صالح برای تفسیر منشور ملل متحد دانسته است. به طور طبیعی، دیوان می تواند چه در رسیدگی های ترافعی و چه در رسیدگی های مشورتی، نسبت به تفاسیری که از منشور ملل متحد به عمل می آید، موضع گیری نماید. در رسیدگی های بسیاری طرف های اختلاف یا شرکت کنندگان در رسیدگی، برداشت خود را از یک مقررۀ منشور ابراز می کردند، اما در نهایت دیوان ضمن بررسی و سنجش این برداشت ها نظر خود را ابراز می کرد و این تفسیر دیوان به عنوان یک مرجع قضایی بیشتر مبنا قرار می گیرد. به طور مسلم، درخواست نظر مشورتی توسط ارکان صلاحیتدار از دیوان در مورد برداشت از یک مقررۀ منشور می تواند سازکار خوبی برای پاسداری از کلیت منشور ملل متحد به عنوان بخشی از حقوق بین المللی باشد. دیوان درست است که رکن اصلی قضایی ملل متحد است، اما صیانت از حقوق بین المللی در کل را نیز بر عهده دارد.

در یکی از مقالات این کتاب، به بحث تفسیر منشور ملل متحد به عنوان یک معاهده بین المللی پرداخته شده است. منشور به عنوان یک معاهده بین المللی تابع اصول و قواعد تفسیری است که در حقوق بین المللی عرفی و معاهده ای در خصوص معاهدات بین المللی وجود دارد. در حال حاضر مواد ۳۱، ۳۲ و ۳۳ کنوانسیون وین در مورد حقوق معاهدات (۱۹۶۹) قواعد حاکم بر تفسیر و شیوه تفسیر را بیان می کنند. مقررات راجع به تفسیر که در کنوانسیون آمده، نوآوری نیستند، بلکه قواعد عرفی هستند که از قبل وجود داشته اند و در کنوانسیون صرفاً تدوین شده اند. بنابراین، این مقررات عرفی جدای از کنوانسیون حیات مستقل خود را دارند و هر کدام از دولت ها می توانند مقررات منشور را تفسیر نمایند. در صورتی که دیگر دولت ها یا ارکان ملل متحد نسبت به آن اعتراضی نداشته باشند، اصل بر این است که بر طبق موازین حقوقی و مورد حمایت همه است. اما اگر دولتی یا رکنی به آن اعتراض داشته باشد، در حقیقت نوعی تعارض یا تفاوت در برداشت یا دیدگاه حقوقی ایجاد می شود که همان اختلاف است. از این جا به بعد مرجع صلاحیتدار حل اختلاف است که تفسیر درست را ارایه می دهد. این تفسیر است که به عنوان یک تفسیر موثق و بدون چالش پذیرفته می شود.

دیداد: به عنوان پرسش آخر، شما به عنوان یک حقوقدان، سازمان ملل متحد را پس از هفتاد سال فعالیت و جمیع موفقیت ها و ناکامی های آن، بیشتر سازمانی نمادین می دانید یا تأثیرگذاری آن را به میزانی که بنیانگذاران اولیه آن در نظر داشتند، می پندارید؟

دکتر نژندی منش: بنده به عنوان کسی که حداقل چندین کتاب یا مقاله در مورد سازمان ملل متحد خوانده است، بر این باورم که سازمان ملل متحد در تحقق بسیاری از اهداف خود موفق عمل کرده است.

ابتدا بهتر است به این پرسش پاسخ دهیم که سازمان در چه فضایی شکل گرفته است؟ یادمان باشد سازمان ملل متحد «نه برای رهنمونی بشر به بهشت، بلکه برای نجات انسان از جهنم تشکیل شد». اگر نیم نگاهی به فجایع جنگ جهانی دوم داشته باشیم، خواهیم دید که چگونه در دیباچه منشور به خوبی بیان شده است که برای نجات بشر از بلای جنگ، یعنی رهانیدن بشر از جهنم جنگ. اما آیا موفق شده به این هدف خود نائل شود؟ پاسخ به این پرسش نیازمند یک بررسی علمی و کارشناسی است.

در عین حال، وجود خود سازمان ملل متحد به طور مسلم مانع وقوع بسیاری از فجایع شده است. معلوم نیست که اگر سازمان ملل متحد نبود، چه اتفاقات وحشتناک تری می افتاد. به هر حال بودن این سازمان، بهتر از نبودن آن است. تشکیل سازمان های بین المللی نتیجه دانش و تجربه بشری است، بویژه واکنش به نقض شدید حقوق بین المللی است. جنگ جهانی اول، تشکیل جامعه ملل و جنگ جهانی دوم، تشکیل سازمان ملل متحد را به دنبال داشت. مخاصمات مسلحانه داخلی و بین المللی یا بین المللی شده نیز منجر به تشکیل نهادهای قضایی بین المللی شده است.

دیوان بین المللی دادگستری توانسته است به پرونده های زیادی رسیدگی کند و از این طریق در حفظ صلح و امنیت بین المللی مشارکت داشته باشد. بنابراین، نقش سازمان ملل متحد را در حل و فصل اختلافات و حفظ صلح، حمایت از حقوق بشر و حقوق بشردوستانه نباید نادیده گرفت. خانواده ملل متحد امروزه زندگی روزمره ما را تحت تأثیر قرار می دهند. برای نمونه یونیسف که متولی امور مربوط به کودکان در جهان است، توانسته است زمینه تحصیلی و مسیر بهتر زیستن را برای میلیون ها نفر فراهم سازد. برنامه عمران ملل متحد در کمک به کشورهایی که از یوغ استعمار رهایی یافته اند، بسیار موثر بوده است.

همان گونه که در یک جامعه داخلی، موفقیت جامعه در گرو همکاری عناصر جامعه و فرهیخگی آنان است، در اجتماع بین المللی نیز، سازمان بدون همکاری اعضا موفقیتی نخواهد داشت. کشورها باید هم بتوانند خوب حکومت کنند و هم باید یاد بگیرند چگونه با هم حکومت کنند. کشورهای ضعیف یکی از موانع حکومت کارآمد هستند. تقویت این کشورها امری ضروری است. در عین حال، ملل متحد باید بتواند مردم را در کانون و قلب فعالیت ها و کارهای خود قرار دهد. حاکمیت محوری مطلق، برای سازمان مطلوب نیست. در زمان کوفی عنان تلاش های بسیار خوبی صورت گرفته است. به نظرم آقای عنان انسان فرهیخته و صاحب اندیشه ای بود و توانست افق های تازه ای را فرا روی سازمان ترسیم کند.

امروزه برای مردم کشورهای جهان مساله حقوق بشر، وضعیت اقتصادی، محیط زیست و مردم سالاری بسیار حایز اهمیت است. در حقیقت، بیشتر مردم سراسر دنیا حمایت از حقوق بشر را مهم ترین رسالت ملل متحد می دانند. جالب این است که نسل جوان بیشتر بر این رسالت تأکید دارد. لذا سازمان ملل متحد در این حوزه ها باید هم بیشتر و هم بهتر ایفای نقش نماید.

امروزه چالش های جدیدی وجود دارد که سازمان باید بتواند به آنها پاسخ بدهد. فقر یکی از مهم ترین چالش هاست. از دیگر چالش ها می توان به تهدیدها و مخاصمه های نوین، مدعیان نوین امتیازات ناشی از عضویت دایم در شورای امنیت، انتقادات جدی در مورد مشروعیت و اقتدار شورای امنیت، فضای سایبری (هم فرصت است و هم چالش) اشاره کرد.

سازمان ملل متحد به تنهایی نمی تواند با چالش های فرارروی خود مقابله کند. این چالش ها کل اجتماع بین المللی را تحت تاثیر قرار می دهند و بنابراین لازم است که همه ما در مقابله با این چالش ها به قدر توان اقدام نماییم. طبعاً سازمان ملل متحد باید یک سازمان قوی و کارآمدی باشد تا از طریق آن بتوانیم بر این چالش ها فائق آییم. تمام موفقیت های سازمان مرهون همکاری کشورهاست. سازمان باید خود را با تحولات زمان وفق دهد. در این راستا اصلاح منشور می تواند بسیار مفید باشد اما به دلایل فنی اصلاح منشور چندان امر ساده ای نیست. با این حال، تفسیر مترقیانه از منشور می تواند در انطباق سازمان با تحولات جدید بسیار موثر باشد.

در نهایت سازمان باید بتواند در این حوزه ها به طوری جدی برنامه ریزی و اقدام نماید: کاهش و رفع فقر، حمایت از حقوق بشر، پیشگیری از مخاصمات مسلحانه اعم از بین المللی و غیر بین المللی، و حمایت از محیط زیست. در نهایت سازمان باید سازمان «مردمان» باشد، آن گونه که در دیباچه آن آمده است: «ما مردمان ملل متحد...».

دیداد: از زمانی که برای پاسخ به پرسش ها اختصاص دادید، سپاسگزاریم و برایتان آرزوی سلامتی و موفقیت داریم. به امید صلح و آرامش بین المللی.

دکتر نژندی منش: بنده هم تشکر می کنم و برای شما آرزوی موفقیت می کنم.

 

اشتراک گذاری:
گفت و گو با وکیل مجتبی بهزادیان پیرامون حقوق ورزش در ایرانگفت و گو با دکتر شهریار خاطری پیرامون موزه صلح تهرانگفت و گو با آقای هومن هروی پیرامون مسابقات موت کورت فلیپ جساپ (شبیه سازی دیوان بین المللی دادگستری)
verification
زمان ثبت
سه شنبه 08 تیر 1395 04:10
بسیار عالی بود.
برای استاد بزرگوار آرزوی سلامتی و موفقیت دارم
عبدالهی
زمان ثبت
چهارشنبه 09 تیر 1395 20:14
لطفاً با اساتید سایر رشته ها یا وکلای صاحب نام هم مصاحبه کنید.
صادق وکیلیان
زمان ثبت
پنجشنبه 10 تیر 1395 13:32
سلام.مثل همیشه عالی.واقعا و در حقیقت دکتر از نخبگان گرایش حقوق بین الملل در ایران هستند و بشخصه باعث افتخار بنده هستش که سه مقطع تحصیلات دانشگاهی رو افتخار شاگردیشونو داشتم.
مرتضی صادقی
زمان ثبت
سه شنبه 29 تیر 1395 11:55
من تازه با سایت شما آشنا شدم. مطالب جالبی بود.
با تشکر
محمدی
http://danapub.ir
زمان ثبت
پنجشنبه 20 مهر 1402 17:22
بسیار عالی .دکتر جامع و کامل پاسخ دادند .باعث افتخار هستید دکتر
قهرمانی از زیلایی بویراحمد