گفت و گو با دکتر شهریار خاطری پیرامون موزه صلح تهران

حفظ صلح و امنیت بین المللی اصلی ترین هدف منشور ملل متحد است. با وجود اهمیت صلح در سازمان و منشور ملل متحد، تعریفی از آن در منشور ارائه نشده است. صلح دارای مفهومی پیچیده و لایه های متعدد است؛ از این رو، سازوکارهای مختلفی برای تحقق صلح، چه در نظام ملل متحد و چه خارج از این نظام، پیش بینی شده و دنبال می شود که یکی از آنها آموزش و ترویج صلح از طریق نهادهای ملی و بین المللی و همچنین سازمان های غیردولتی در داخل کشورها است. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نهادهای ملی و بین المللی و سازمان های غیردولتی فعال در زمینۀ آموزش و ترویج صلح قدم های مهمی را در این زمینه برداشته اند. موزۀ صلح تهران، در زمرۀ فعال ترین و پیشرو ترین سازمان های غیردولتی ملی قرار می گیرد که بواسطۀ ارتباطات و تعاملات ملی و بین المللی خود نقش پُررنگی را در بحث آموزش و ترویج صلح بین اقشار مختلف مردم در داخل کشور برداشته و همکاری های مؤثری را با نهادهای مشابه در خارج از کشور ایفاء نموده است.

روز بین المللی صلح (۲۱ سپتامبر – ۳۰ شهریور) فرصت مناسبی است تا گفت و گویی با جناب آقای دکتر شهریار خاطری (عضو هیئت مدیره و مدیر روابط بین الملل موزۀ صلح تهران) پیرامون موزۀ صلح تهران، فلسفۀ تشکیل و فعالیت ها و تعاملات آن داشته باشیم.

لطفاً در خصوص فلسفۀ تأسیس و ماهیت فعالیت های موزۀ صلح تهران کمی توضیح دهید. اصولاً موزۀ صلح تهران به دنبال محقق ساختن چه هدفی است؟

دکتر خاطری: از اوایل دهۀ هشتاد شمسی با همراهی عده ای از فعالان اجتماعی که برخی از آنها مشغول به فعالیت های پزشکی علی الخصوص کمک رسانی به آسیب دیدگان جنگ بودند اقدام به تأسیس انجمن مردم نهاد حمایت از قربانیان سلاح های شیمیایی کردیم. این انجمن از ابتدای تأسیس خود به دنبال پر نمودن خلا و کاستی های موجود در دستگاه های دولتی در خصوص حمایت های اجتماعی، احیاناً حقوقی و درمانی این قربانیان بوده است و در این راستا مبادرت به انجام فعالیت های داخلی و خارجی و ایجاد ارتباطات با کشورهای متعدد علی الخصوص کشورهایی که خود با چالش قربانیان سلاح های شیمیایی مواجه بوده اند نموده است تا از این طریق بتواند صدای قربانیان حملات شیمیایی در ایران را به سایر نقاط جهان و علی الخصوص مجامع بین المللی برساند. از سوی دیگر، انجمن تلاش داشته است بستری برای تحقق پیشگیری از بروز مجدد چنین حوادث تلخ و دردناکی در سایر نقاط جهان، جلوگیری از به فراموشی سپرده شدن چنین وقایعی در تاریخ و همچنین تلنگری به مسئولین اجرایی داخل کشور برای حمایت هرچه شایسته تر از این قربانیان را فراهم سازد.

سال  ۲۰۰۴، با اعضای یک سازمان مردم نهاد (سمن) از هیروشیما در ژاپن آشنا شدیم و به مرور رفت و آمد های دو جانبه ای بین ما و آنها شکل گرفت که در نهایت منجر به بازدید ما از موزۀ صلح هیروشیما شد و آنجا برای ما مشخص شد موزۀ صلح هیروشیما تا چه اندازه خدمات ارزشمندی را در زمینۀ امیدبخشی عمومی، آگاهی بخشی در مورد پیامدهای سلاح های کشتار جمعی و کمک به بازماندگان حملۀ اتمی هیروشیما ایفا می  کند.

در سال ۲۰۰۵ و مصادف با نودمین سالروز نخستین حملۀ شیمیایی وسیع در تاریخ که در شهر ایپر بلژیک در خلال جنگ جهانی اول در سال ۱۹۱۵ به وقوع پیوسته بود، بنده به کنفرانسی در  این شهر، که محل تولد جنگ های شیمیایی نام دارد، دعوت شدم و به عنوان نمایندۀ کشوری که قربانی این حملات در اواخر قرن بیستم میلادی بود به سخنرانی در خصوص ده ها هزار مصدوم شیمیایی ایران و فعالیت سازمان های مردم نهاد در این خصوص پرداختم. پس از این سخنرانی، فردی به نام پروفسور پیتر  فان دن دانگن که از بزرگان حوزۀ مطالعات صلح و بنیانگذار شبکه های بین المللی موزه های صلح بود، به بنده رجوع کرد و اظهار داشت که با توجه به این تفاسیر و صحبت های شما زمینۀ قوی برای ایجاد موزۀ صلح در ایران وجود دارد تا بتوان فعالیت سازمان یافته شده تری را رقم زد و اطلاع رسانی های بهتری در این خصوص انجام داد. در آن سال ها به جز بازدیدی که از موزۀ صلح هیروشیما داشتم اطلاعات دیگری از سازوکار این موزه ها نداشتم و پس از این دیدار در خصوص فلسفۀ موزۀ صلح و تفاوت این موزه با سایر موزه ها همچون موزۀ جنگ گفت و گوهای مفصلی را با ایشان انجام دادیم و مقالات و کتب متعددی نیز تبادل شد و پس از آن با هیئت مدیرۀ انجمن حمایت از قربانیان سلاح های شیمیایی نشستی در خصوص امکان تأسیس موزۀ صلح داشتیم. در سفر بعدیِ هیئت موزۀ صلح هیروشیما به ایران و در ملاقاتی که با شهردار تهران در خلال این سفر داشتم ایدۀ ایجاد موزۀ صلح مطرح شد که این ایده مورد استقبال بسیار شهردار تهران هم قرار گرفت و ایشان ساختمانی در پارک شهر که سابقاً یک ساختمان اداری بود را بدین منظور اختصاص دادند و در اختیار انجمن حمایت از قربانیان سلاح های شیمیایی قرار دادند. در نهایت، در سال ۱۳۸۶ این موزه با حضور رییس موزۀ صلح هیروشیما و بسیاری از فعالان اجتماعی در تهران افتتاح شد.

هدف اصلی تأسیس موزۀ صلح تهران ترویج فرهنگ صلح از طریق نشان دادن پیامدهای ناگوار جنگ، مخاصمات مسلحانه و خشونت است. از ابتدای تأسیس این موزه مترصد این بودیم که برخلاف بسیاری از موزه ها که نگاه به گذشته دارند، آینده نگر باشیم. به علاوه، در طراحی این موزه اتاق فکر ما تأکید داشت که بیش از آنکه موزۀ صلح تهران شیء محور باشد، تمرکز خود را بر روی انسان و گفت و گو محور بودن بگذارد و در واقع به جای اینکه صرفاً یک مکان برای بازدید باشد، یک مکان زنده و پویا باشد. به همین جهت است که همچون چشمۀ زاینده مرتباً و در مناسبت های مختلف، نشست های متعدد، کنش گری و مسئولیت اجتماعی را برای قدم برداشتن در جهت دنیای بهتر و جلوگیری از منازعات مسلحانه شاهد است.

همانطور که در مقدمه اشاره شد صلح مفهوم گسترده ای دارد و ابعاد مختلفی را در بر می گیرد. موزۀ صلح تهران بر روی کدام جنبه یا جنبه های صلح تمرکز کرده است؟

دکتر خاطری: تأکید موزۀ صلح همواره بر جنبۀ اجتماعی این مفهوم بوده است. با عنایت به پیامی که در تابلو اصلی موزه در ورودی و همچنین تابلو نصب شده در انتهای موزه درج گردیده، صلح چیزی فراتر از نبودن جنگ میان دولت ها و کشورهاست و این مفهومِ مصالحه از درون افراد شروع می شود و مراتب دیگری همچون صلح با اعضای خانواده، صلح با مردمان جامعه، صلح در سطح جهانی را نیز شامل می شود. در این زمینه موزه همواره مترصد برگزاری و تدارک نشست های آموزشی متعددی در مورد موضوعاتی همچون صلح با خود، صلح با خانواده، صلح با جامعه، صلح با طبیعت و همچنین صلح در بعد اجتماعی خود است.

لطفاً در خصوص بخش های مختلف موزه توضیح دهید؟  

دکتر خاطری: همین ابتدا بگویم که مکان موزه چندان فضای بزرگی نیست اما با عنایت به زحمات دوستان در همان فضای کوچک سعی در انتقال مفاهیم مهم به بازدیدکنندگان به واسطۀ یک طراحی خلاقانه شده است.

موزه از اتاقی به نام اتاق جنگ شروع می شود که برخلاف مفهوم رایجی که از جنگ (مخاصمات مسلحانه) وجود دارد، این قسمت به نمایش آثار کمتر دیده شدۀ جنگ بر غیرنظامیان و همچنین روایت های ناگفته و کم تر بیان شده در این خصوص می پردازد. این اتاق دربرگیرندۀ ارکان تشکیل دهندۀ متفاوتی اعم از عناصر اساطیری همچون ضحاک مار به دوش تا نمونه هایی از سمبل های جنگ و خشونت در دنیای معاصر و علت های الهام بخش تأسیس سایر موزه های صلح سر تا سر جهان، همچون بمباران شهر گرنیکا در اسپانیا، را در بر می گیرد.

در بخش بعدی به طور مفصل به سلاح های شیمیایی، تولد و تولید این سلاح ها، کاربردشان و تلفات آنها پرداخته می شود و تصاویر زنده و فیلم های مستند موجود از این تسلیحات در جنگ جهانی اول و دوم برای بازدیدکنندگان نمایش داده می شود. همچنین روایت هایی درخصوص سلاح های شیمیایی به کار رفته در بزرگ ترین جنگ شیمیایی پس از جنگ جهانی اول یعنی همان جنگ عراق علیه ایران به اطلاع مخاطبان می رسد. این بخش که در مورد سازوکار سمی این مواد و آثار فیزیولوژی کوتاه و بلند مدت آن بر روی بدن قربانیان است، عموماً بسیار مورد استقبال و توجه دانشجویان و دانش آموزان علاقمند به علوم و شیمی قرار می گیرد. به دلیل اینکه راویان موزۀ صلح تهران عمدتاً خود جانبازان و آسیب دیدگان این حملات شیمیایی هستند، فرصت آشنایی با مشکلات جسمی و بیماری های این افراد و داروهای مورد استفاده توسط آنها برای بازدیدکنندگان عملاً وجود دارد و این روایت مستقیم یک موقعیت استثنایی و منحصر به فرد را برای درک هرچه بهتر وضعیت قربانیان حملات شیمیایی فراهم می سازد. به عنوان مثال، اگر از آسیبِ گاز خردل و صدمۀ قرنیه چشم در اثر آن صحبت می شود، مخاطب می تواند به خوبی این موضوع را در چشمان راوی مشاهده کند. در این قسمت اثرات حملات شیمیایی بر محیط زیست، مناطق مسکونی و اسناد و مدارک مربوطه به این حملات که توسط سازمان ملل متحد منتشر شده است نیز در دسترس عموم قرار دارد.

در بخش دیگری از موزه، زندگی پنج نفر از قربانیان این حملات در قالب اسلاید، فیلم، متن، اسناد و اشیا به نمایش گذاشته شده است که هر کدام از بازدید کنندگان به فراخور شغل و شرایط اجتماعی خود ممکن است با یک یا چند نفر از این شخصیت ها ارتباط برقرار کنند و داستان های مذکور نیز بیش از آنکه نا امید کننده باشند، تأکید بر امید دارد؛ به عنوان مثال، روایت کودکی به نام چیمن که در یک سالگی تحت هجوم این سلاح ها قرار گرفته است اما اکنون مادر گردیده و تشکیل خانواده داده و از فعالان اجتماعی حوزۀ صلح به حساب می آید، در این قسمت به نمایش عموم گذاشته شده است و یا در بخش دیگری شاهد روایتی از فردی به نام علی جلالی فراهانی هستیم که برای درمان به ژاپن اعزام می شود و بعد از سالها در حالی پزشک معالج خود را دوباره ملاقات  می کند که وی مدت ها تصور می کرد که آقای جلالی فوت شده است. علی جلالی هم اکنون از راویان و فعالان موزۀ صلح است و با وجود صدمات شدید ریوی و چشمی ناشی از بمب های شیمیایی، از فعالان اجتماعی است.

در بخش دیگر، داستان سلاح های کشتار جمعی، مانند سلاح های حاوی اورانیوم فقیر شده، مهمات و بمب های خوشه ای، مین های ضد نفره و غیره، که کاربرد آن با معاهدات بین المللی و حقوق بین الملل بشردوستانه مغایرت دارد، دیده می شود.

بخش بعدی موزه به سلاح های هسته ای اختصاص دارد و درست در همین قسمت از موزه است که در خصوص حملات اتمی  هیروشیما و مراودات دو جانبۀ موزۀصلح تهران و هیروشیما توضیحاتی ارائه می شود و برخی از دُرناهای کاغذی که بعنوان نماد امید و دعا برای صلح  توسط بازماندگان حملات اتمی هیروشیما ساخته شده است و به موزۀ صلح اهدا شده است نمایش داده می شود.

در انتهای این بخش در مورد حقوق بین الملل بشردوستانه بخصوص معاهدات خلع سلاح و قوانین منازعات مسلحانه و کنوانسیون های ژنو در حمایت از غیر نظامیان و ... صحبت به میان می آید.

قسمت آخر موزه به موضوع ریشه های صلح در فرهنگ دینی و ملّی که در اشعار کهن، آیات، احادیث و کتاب آسمانی ما بدان اشاره شده است، اختصاص یافته و همچنین مسئولیت اجتماعی هر یک از ما در خصوص صلح را بازگویی می کند.

گالری صلح و نمایشگاه های موقتی به فراخور موضوع در محیط موزه به طور دوره ای برگزار می شوند و همچنین، کتابخانۀ صلح موزه، که مشتمل بر اسناد، کتب، فیلم هایی در خصوص مخاصمات و جنگ های حاوی حملات شمیایی است، قابل استفاده برای عموم علی الخصوص دانشجویان و پژوهشگران است.

همچنین در مورد سایر موزه های صلح در کشورهای دیگر و نیز سازمان های مردم نهاد فعال در این حوزه در دنیا اطلاعاتی به بازدید کنندگان ارانه می شود.

شایان ذکر است، بخش های مختلف موزه از طریق تور مجازی که لینک آن بر روی سایت موزه درج شده است نیز قابل دسترس است.

فعالیت های موزۀ صلح تهران چه بازخوردهایی در سطح ملّی و بین المللی داشته است و چه همکاری هایی در این سطوح با نهادهای ملّی و بین المللی در جریان است؟

دکتر خاطری: طبیعتاً این موزه یک سازمان مردم نهاد (سمن) و تحت مدیریت هیئت مدیره است. هرچند ساختمان آن اهدایی شهرداری است اما به غیر از این موضوع موزه هیچگونه وابستگی به سازمان ها و نهادهای دولتی ندارد و برنامه های موزه نیز با تکیه بر فعالیت های داوطلبانه انجام می گیرد. در عین حال، موزه ارتباطات خوبی با نهادهای فرهنگی به ویژه سازمان های مردم نهاد فعال در این حوزه دارد که به فراخور موضوع هر چند وقت یک بار با کمیتۀ بین المللی موزه ها اقدام به برگزاری برنامه های مشترک می نماید. همچنین با آژانس های مستقر سازمان ملل متحد که دفاتری در تهران دارند، همچون کمیساریای عالی حقوق پناهندگان، دفتر توسعۀ سازمان ملل متحد، صندوق کودکان ملل متحد، کمیتۀ بین المللی صلیب سرخ و همچنین کمیتۀ ملّی حقوق بشردوستانه، در سالیان گذشته همکاری های ارزشمندی در خصوص  برنامه های آموزشی در حوزۀ حقوق بین الملل بشردوستانه و حقوق مخاصمات مسلحانه و نقش سازما ن های بین المللی  داشته ایم.

علاوه بر این، مراوداتی با سازمان منع سلاح های شیمیایی که مقر آن در لاهه است داریم. به عنوان مثال، در اجلاس سالیانۀ این سازمان که با حضور نمایندگان اعضای کنوانسیون منع استفاده از سلاح های شیمیایی برگزار می گردد، نمایندگانی از موزۀ صلح هم به عنوان یک سازمان مردم نهاد اعزام می شوند که علاوه بر حضور در اجلاس سالانه، فعالیت های دیگری ازجمله سخنرانی، ارائه  بیانیه، حضور در نمایشگاه، و همکاری های مفصل دیگری با این سازمان رقم می خورند.

در طول سالیان اخیر با موزه های صلح هیروشیما، گرنیکا اسپانیا، فلاندرز بلژیک، وین، برادفورد انگلستان تعاملاتی در قبیل اعزام یا پذیرش کارآموز و یا حضور در مدارس تابستانۀ صلح برگزار شده در دانشگاه ها و مراکز مطرح جهان داشته ایم و همچنین در آذر ماه گذشته نیز موزۀ صلح تهران میزبان نشست مجازی شبکۀ بین المللی موزه های صلح جهان بوده است.

با توجه به اینکه هدف اولیۀ سازمان ملل متحد حفظ صلح و امنیت بین المللی است، آیا اساساً پیوندی بین فعالیت های سازمان ملل متحد و موزه های صلح در سراسر دنیا ازجمله موزۀ صلح تهران برقرار است؟

دکتر خاطری: بله، دقیقاً همینطور است. بخش اعظمی از فعالیت های موزۀ صلح در راستای آگاهی بخشی در مورد صلح و امنیت بین المللی، اهمیت سازمان های بین المللی و حقوق بین الملل است و برای نیل به این منظور موزه اقدام به برگزاری کارگاه های آموزشی متعددی با همکاری دفتر ملل متحد در تهران همچون برنامۀ آشنایی با سازمان ملل متحد، بازیابی اسناد سازمان ملل متحد، آشنایی با آژانس های سازمان ملل متحد از جمله مرکز اطلاعات سازمان ملل متحد، صندوق کودکان سازمان ملل متحد و دفتر کمیساریای عالی پناهندگان نموده است.

همانطور که اطلاع دارید، سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۵ اهداف توسعه پایدار را تصویب کرده است که مشتمل بر اهداف هفده گانه ای است که بعضی از آنها تماماً و بعضی دیگر تا حد زیادی منطبق بر فعالیت های شبکۀ بین المللی موزه های صلح علی الخصوص موزۀ صلح تهران هستند که برای مثال می توان به فعالیت های موزۀ حفظ محیط زیست اشاره کرد. از بین اهداف توسعۀ پایدار، فعالیت های سازمان های مردم نهاد و جوامع مدنی فعال در حیطۀ صلح در چارچوب هدف شمارۀ شانزدهم که همان صلح و عدالت است، می گنجد.

همچنین موزه صلح برنامه های میدانی در راستای حفظ طبیعت در قالب حرکت های مردمی، اقداماتی برای کمک و حمایت از پناهندگان مهاجر از قبیل در اختیار قراردادن تریبون برای شنیده شدن صدای آنها و بازدید های میدانی برای عموم مردم به جهت آشنایی با پناهندگان و پناهجویان و آوارگان را در سابقه ی خود دارا می باشد.

همچنین موزۀ صلح تهران با سمن بسیار مشهوری به نام کشتی صلح  (Peace Boat) نیز ارتباطات و تعاملاتی دارد که این کشتی بستر مناسبی را برای آشنایی شهروندان و فعالان اجتماعی از سراسر جهان با موزه های صلح فراهم می آورد و نمایندگان صلح هم در کشورهای مختلف دنیا که محل توقف این کشتی است اقدامات اجتماعی را با همکاری آن سمن انجام می دهند.

دانشجویان، پژوهشگران، استادان و نهادهای فعال در زمینه های فعالیت موزۀ صلح تهران، به خصوص گرایش های مرتبط با رشتۀ حقوق، چطور می توانند با موزۀ صلح تهران همکاری داشته باشند و یا از منابع اطلاعاتی موزه بهره مند شوند؟

دکتر خاطری: اطلاع رسانی رویداد ها و نشست های موزۀ صلح از طریق شبکه های اجتماعی موزه صورت می پذیرد که افراد می توانند با پیوستن به این صفحات در جریان برنامه ها قرار بگیرند و در آن ثبت نام نمایند. درهای کتابخانۀ موزۀ صلح نیز به روی عموم باز است و اشخاص می توانند به آنجا مراجعه و از راهنمایی کارشناسان بهره مند گردند و هیچ محدودیتی از این جهت وجود ندارد.

فعالیت های موزه عمدتاً بر فعالیت های داوطلبانه استوار است و ما در آنجا کارمند به معنای آنچه مصطلح است نداریم. در صورت علاقمندی، افراد می توانند محور برگزاری رویدادهای صلح محور در این موزه باشند و تیم و همفکران خود و یا هم رشته ای های خود در موزه را پیدا کنند و چنانچه پیشنهادی در حوزۀ مشخصی داشته باشند نیز می توانند ارائه دهند و ما آمادۀ پذیرش هرگونه پیشنهادی در خصوص موزۀ صلح تهران علی الخصوص در حوزۀ مطالعات آکادمیک صلح که یک موضوع میان رشته ای است هستیم و بسیار به گسترش همکاری با دانشگاه ها و احیاناً انتقال بعضی فعالیت ها به خارج از فضای موزه و در محیط دانشگاهی علاقمندیم.