یادداشت حقوق بین الملل - ظرفیت های حقوقی بین المللی مدیریت حج

ظرفیت های حقوقی بین المللی مدیریت حج

به مناسبت اولین سالگرد فاجعه منا

دکتر سید یاسر ضیایی

استادیار حقوق بین الملل دانشگاه قم

ماده ۲۴ قانون اساسی عربستان بیان می دارد «دولت عربستان اماکن مقدس را ایجاد و مدیریت می کند. دولت امنیت و مراقبت از حاجیان حج واجب و حج عمره^[۱] را از طریق تأمین امکانات و صلح فراهم می کند». طبق این اصل عربستان خود را متعهد به تأمین امنیت حج می داند که این موضوع علی القاعده توسط وزارت حج و وزارت کشور عربستان محقق می شود. بی کفایتی عربستان در مدیریت حج در طول سالیان و به کارگیری شرکت های امنیتی خارجی از جمله شرکت G4S انگلیس در مدیریت حج مسلمین، ضرورت طرح مدیریت بین المللی حج را دوچندان کرده است.

برخی از مهمترین حوادثی که در طول ۴۰ سال گذشته در زمان حج اتفاق افتاده است بدین شرح اند:

- ۶ ژانویه ۲۰۰۶: کشته شدن ۷۶ نفر بر اثر ریزش یک هتل در مرکز مکه؛

- ۱۲ ژانویه ۲۰۰۶: ۳۶۴ حاجی در محل رمی جمرات در منا در فشار جمعیت کشته شدند؛

- ۲۲ ژانویه ۲۰۰۵: سه حاجی در هنگام رمی جمرات در منا جان خود را از دست دادند؛

- ۱ فوریه ۲۰۰۴: ۲۵۱ حاجی در فشار جمعیت در نخستین روزهای رمی جمرات کشته شدند؛

- ۱۱ فوریه ۲۰۰۳: کشته شدن ۱۴ حاجی از جمله ۶ زن در نخستین روزهای رمی جمرات در منا؛

- ۵ مارس ۲۰۰۱: هنگام رمی جمرات ۳۵ حاجی کشته شدند و شمار زیادی از حجاج اندکی آسیب دیدند؛

- ۹ آوریل ۱۹۹۸: در فشار جمعیت در رمی جمرات ۱۱۸ حاجی کشته و بیش از ۱۸۰ نفر زخمی شدند؛

- ۱۵ آوریل ۱۹۹۷: کشته شدن ۳۴۳ حاجی و مجروح شدن بیش از ۱۵۰۰ نفر در آتش سوزی در چادرهای حجاج در منا؛

- ۷ می ۱۹۹۵: در آتش سوزی چادر حاجیان در منا ۳ نفر کشته و ۹۹ نفر دیگر زخمی شدند؛

- ۲۴ می ۱۹۹۴: ۲۷۰ حاجی در فشار جمعیت در هنگام رمی جمرات کشته شدند؛

- ۲ ژوئیه ۱۹۹۰: ۱۴۲۶ حاجی اغلب از آسیایی ها در فشار جمعیت در تونلی در منا احتمالا بر اثر نقص فنی در سیستم تهویه دچار خفه گی شده و جان خود را از دست دادند؛

- ۱۰ ژوئیه ۱۹۸۹: حمله به اطراف مسجد الحرام یک کشته و ۱۶ زخمی برجای گذاشت. پس از آن در ۲۱ سپتامبر ۱۶ کویتی به اتهام انجام این حمله اعدام شدند؛

- ۳۱ ژوئیه ۱۹۸۷: نیروهای امنیتی عربستان تظاهرات مسالمت آمیز حجاج ایرانی را با خشونت تمام سرکوب کردند که بر طبق آمار رسمی عربستان، ۴۰۲ حاجی از جمله ۲۷۵ ایرانی کشته شدند؛

- ۲۰ نوامبر ۱۹۷۹: صدها نفر از نیروهای مسلح مخالف نظام عربستان به مدت دو هفته در مسجد الحرام تحصن کردند و دهها حاجی را گروگان گرفتند که در ۴ دسامبر مورد حمله قرار گرفتند و آمار رسمی حاکی از ۱۵۳ کشته و ۵۶۰ مجروح است؛

- دسامبر ۱۹۷۵: آتش سوزی عظیم در چادرهای حجاج، ۲۰۰ کشته بر جای گذاشت.^[۲]

در ادامه به زمینه های مدیریت بین المللی حج اشاره می گردد.

گفتار اول- مدیریت بین المللی حج

یکی از مسائل مطروحه در میان حقوقدانان، سیاستمداران و اهالی رسانه مسئله بین المللی شدن حج است. اینکه در حقوق بین الملل چه ظرفیت هایی برای بین المللی شدن حج وجود دارد موضوع این قسمت است.

بند اول- مکه و مناطق بین المللی شده

پیش از این برخی مناطق مورد اختلاف یا مورد توجه بین المللی به عنوان منطقه بین المللی معرفی شده اند. مناطقی در هلند، عراق و کانادا از این جمله هستند. از جمله مناطقی که هم جنبه دینی داشته است و هم بین المللی اعلام شده است منطقه بیت المقدس در فلسطین اشغالی است. سازمان ملل متحد به جهت درگیری های میان رژیم صهیونیستی در این منطقه و مردم فلسطین، بیت المقدس را تحت حاکمیت هیچ دولتی قرار نداد بلکه به عنوان یک منطقه ویژه^[۳] تحت حاکمیت و مدیریت سازمان ملل متحد قرار دارد. منطقه حجاز به عنوان یک منطقه مقدس اسلامی که متعلق به تمام مسلمانان است لازم است مکان امنی برای زائرین خانه خدا باشد. همانطور که قرآن کریم در وصف مکه مکرمه آیاتی دارد از جمله هذا بلد الامین (۳ – تین)، رَبِّ اجْعَلْ هَذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ (۱۲۶ – بقره)، أَوَلَمْ یَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَمًا آمِنًا وَیُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ (۶۷- عنکبوت). بر این اساس لازم است که مکه به عنوان امن ترین منطقه جهان معرفی گردد.

بند دوم- بین المللی شدن حج در چارچوب یونسکو

یکی از کنوانسیون های سازمان آموزشی، اجتماعی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) حمایت از کنوانسیون میراث فرهنگی غیرملموس است که هر دو کشور ایران و عربستان عضو آن هستند. طبق این کنوانسیون بخشی از میراث فرهنگی غیرملموس عبارت است از آداب و سننی که گروهی از مردم آن را بخشی از میراث فرهنگی قلمداد نمایند. چنانچه برخی مراسم مذهبی مانند مراسم رامان هندوها در هند و تعزیه خوانی در ایران طبق این کنوانسیون در یونسکو به ثبت رسیده است. برگزاری حج نیز به عنوان بزرگترین گردهم آیی مسلمانان جهان می تواند از سوی عربستان در لیست میراث های فرهنگی غیرملموس یونسکو ثبت گردد. در این صورت امکان نظارت و بازخواهی از عربستان در نحوه مدیریت آن فراهم خواهد آمد.

بند سوم- بین المللی شدن حج در چارچوب سازمان کنفرانس اسلامی

برخی احزاب و گروه های سیاسی معتقد هستند برای اداره مراسم حج لازم است شورای بین المللی مرکب از تمام کشورهای اسلامی تشکیل و امور حج را در دست گیرد^[۴]. این ضرورت زمانی آشکارتر می شود که رفتارهای تبعیض آمیز عربستان در برگزاری مراسم حج نسبت به شیعیان و ایرانیان را یادآور شویم. همچنین تبلیغ تفکر وهابیت در جریان برگزاری حج نوعی سوء استفاده از این موقعیت از سوی دولت عربستان است که یک عمل متخلفانه اخلاقی و نزاکتی است.

همانطور که در بند ۱۱ ماده ۱ منشور سازمان کنفرانس اسلامی آمده است یکی از اهداف سازمان همکاری حمایت از میراث اسلامی^[۵] است. سازمان کنفرانس اسلامی می تواند از طریق «مرکز تحقیقات تاریخ، هنر و فرهنگ اسلامی» به عنوان یک نهاد فرعی این سازمان، مقررات لازم برای مدیریت بین المللی از سوی کشورهای اسلامی بر حج را مورد بررسی قرار دهد.

گفتار دوم- مداخله بشردوستانه

یکی از مفاهیم نوین حقوق بین الملل، «مداخله بشردوستانه» است. مداخله در کشورها از منظر حقوق بین الملل ممنوع است و مداخله نظامی نیز به طور اولی نامشروع است. تنها استثنائات مداخله نظامی دفاع مشروع  و قطعنامه فصل هفتم منشور ملل متحد است. مداخله بشردوستانه در سال های اخیر از سوی کشورهای غربی به عنوان استثنایی جدید بر مداخله و تجاوز نظامی مطرح شده است که در خصوص عرفی شدن آن تردید وجود دارد.^[۶] مداخله بشردوستانه در رابطه با پدیده های انسانی و پدیده های طبیعی متفاوت است. در مواردی که ادعا شود دولتی به نقض سیستماتیک حقوق بشر مردم خود دست می زند مداخله نظامی کشورهای خارجی علیه دولت مرکزی مطرح می شود. مثال این حالت حمله ناتو به کوزوو در سال ۱۹۹۹ و حمله ناتو به عراق در سال ۲۰۰۳ و حمله فرانسه به مالی در سال ۲۰۱۳ است. در مواردی که دولت دچار بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله شود و دولت مرکزی توانایی مدیریت امور را نداشته باشد کشورهای خارجی برای حمایت از مردم وارد آن کشور می شوند مانند ورود نیروهای امریکایی به هائیتی به دنبال زلزله هفت ریشتری در سال ۲۰۱۰ که بهانه کمک های بشردوستانه صورت گرفت.

کشتار ناشی از ازدحام جمعیت نیز یکی از فجایع انسانی است که در صورت فقدان کفایت دولت مرکزی می تواند ورود نیروهای کمک رسانی کشورهای خارجی را مشروع سازد. در خصوص حادثه منا و حوادث مشابه لازم است مقدمات ورود نیروهای هلال احمر کشورهای همسایه و یا هلال احمری تحت مدیریت سازمان کنفرانس اسلامی فراهم آید.

پیوند یکتا: http://didad.ir/fa/news/detail/1097

برای دریافت این یادداشت در قالب فایل ورد اینجـــــا کلیک کنید.

استفاده از این مطلب با ذکر منبع بدون اشکال است.

پی نوشت:

[1] Minor pilgrimage

[2] See more at: fa.alalam.ir/news/1740476

[3] Corpus separatum

[4] farsnews.com/newstext.php?nn=13940703000324

[5] Safeguard Islamic heritage

[۶] ن. ک. رحمت حاجی مینه، مداخله بشردوستانه از دیدگاه نظریه های روابط روابط بین الملل، فصلنامه پژوهش های روابط بین الملل، سال سوم، شماره ۸، ۱۳۹۳.