حق کودکان بر محیط زیست سالم

مقدمه

به منظور تجلیل از کودکان، ۲۰ نوامبر (۲۹ آبان) از سوی سازمان ملل متحد به عنوان روز جهانی کودک نامگذاری شده است. البته باید اشاره داشت، این روز در کشورهای مختلف در تاریخ های مختلف نیز جشن گرفته می شود. در ایران، مانند دیگر کشورها، روز حقوق کودک به عنوان یک رویداد مهم به مناسبت تأکید بر حقوق کودکان مورد تجلیل قرار می گیرد. یکی از نمادهای تلاش دولت و مردم ایران برای حمایت از حقوق کودکان، روز ملّی کودک است. روز ملّی کودک در تاریخ ۱۶ مهر (۰۸ اکتبر) در ایران جشن گرفته می شود؛ در سال ۱۳۷۲ جلسه ای با حضور نمایندگان وزارت آموزش و پرورش، سازمان بهزیستی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و بعضی دیگر از نهادها در ایران تشکیل شد که در نهایت ابتدا منجر به انتخاب روز ۰۹ اکتبر به عنوان روز ملّی کودک شد و در ادامه این تاریخ به ۰۸ اکتبر برابر با ۱۶ مهر تغییر یافت.

باید اشاره داشت، امسال یکی از شعارهای هفتۀ کودک در ایران، «کودک و محیط زیست» است. این شعار نمایان گر تأکید بر اهمیت حمایت از حقوق کودکان و حفاظت از محیط زیست در کشور است. امروزه حق بر محیط زیست سالم به عنوان یک حق اساسی و بنیادین جای خود را در مجموعۀ حقوق بشر باز کرده است (اینجا) و به طور خاص، حقوق کودکان و ارتباط آن با محیط زیست موضوع مهمی در حوزۀ حقوق بشر و حفظ محیط زیست است. کودکان به عنوان نسل آیندۀ جامعه، در معرض تأثیرات مستقیم و غیرمستقیم محیط زیست قرار دارند. در دنیای امروز، حفظ محیط زیست به عنوان یک چالش جهانی برای انسان ها و اجتماعات به تدریج برجسته تر و مهم تر می شود. در این سیاق، کودکان به عنوان نسل های آیندۀ بشری، به طور خاص نیاز به حفظ شدن محیط زیست دارند. در ایران نیز باید اشاره داشت، حقوق کودکان به عنوان یک مسئلۀ اساسی مورد توجه ویژه ای قرار گرفته است. روز کودک باید به عنوان فرصتی برای افزایش آگاهی در مورد حقوق کودکان و ارتباط آن با محیط زیست در نظر گرفته شود. بدین منظور، در این متن به بررسی ارتباط بین حقوق کودک و محیط زیست در ایران می پردازیم و نقش دولت و جامعه در تضمین این حقوق را بررسی می کنیم.

الف- تاثیرات محیط زیست آلوده بر سلامت کودکان

چنانکه اشاره شد، حقوق کودکان و محیط زیست به نحوی با یکدیگر پیوند دارند. محیط زیست سالم و پاک، اساس رشد سالم کودکان است. آلودگی هوا و آب، تخریب جنگل ها، کاهش تنوع زیستی و تغییرات اقلیمی تأثیرات زیان باری بر سلامت کودکان دارند. بنابراین، تأمین حقوق کودکان به محیط زیست سالم و پاک نیازمند توجه و اقدامات جدی است. اگر کودکان از چنین حقی برخوردار نباشند، تهدیدهایی از سوی این محیط برای آنها وجود دارد. کودکان مخصوصاً به عنوان گروهی آسیب پذیر به تغییرات محیط زیست حساس هستند. آلودگی هوا، آب و خاک می تواند به مشکلات سلامتی در کودکان منجر شود. بیماری های تنفسی، علائم آلرژیک و مشکلات تنفسی می توانند نتیجۀ آثار آلودگی هوا باشند. باید اشاره داشت، در ایران نیز تأثیرات محیطی بر کودکان از جمله اثرات منفی آلودگی هوا، کیفیت آب، اقیانوس ها و جوی محیطی است. بعضی از مسائل محیطی که به طور مستقیم بر کودکان تأثیر می گذارند عبارت اند از:

۱- آلودگی هوا: آلودگی هوا در شهرهای بزرگ ایران مشکل جدی ای قلمداد می شود و ممکن است به بیماری های تنفسی، مانند آسم، در کودکان منجر شود.

۲- کیفیت آب: کیفیت آب آشامیدنی در بعضی مناطق کشور نامناسب است که ممکن است منجر به ابتلا کودکان به بیماری های انتقالی از آب شود.

۳- کاهش منابع طبیعی: کاهش منابع طبیعی مانند جنگل ها و منابع آبی می تواند تأثیرات منفی بر کودکان داشته باشد که متاسفانه در ایران سالانه شاهد کاهش چنین منابعی می باشیم. به طور مثال، کاهش منابع طبیعی منجر به کمبود آب و محیط زیست سالم می شود.

۴- تغییرات اقلیمی: تغییرات اقلیمی باعث تشدید بلایا و پدیده های طبیعی می شوند که به کودکان آسیب می رسانند. خشکسالی ها و تغییرات دما می توانند منجر به کاهش تأمین غذا و منابع آب شوند که چنین مواردی پیامدهای سوء بی شماری بر کودکان دارد. ایران نیز مانند سایر کشورها با تغییرات اقلیمی روبرو است؛ افزایش دما، کاهش بارندگی، و وقوع بلایای طبیعی مانند خشکسالی و سیل تأثیرات نامطلوبی بر محیط زیست ایران داشته و دارد. این تغییرات اقلیمی نیز بر حقوق کودکان تأثیر می گذارد. کودکان در مناطق محروم تحت تأثیر بیشتری از تغییرات اقلیمی قرار می گیرند و با مشکلاتی مانند کمبود آب و افزایش بیماری های مرتبط با آب و هوا روبرو می شوند.

ب- تعهدات ایران در زمینۀ حقوق کودکان

ایران به عنوان یکی از اعضای سازمان ملل متحد، تعهدات بسیاری در زمینۀ حقوق کودکان بر عهده دارد. این حقوق شامل حق زندگی، حق رشد سالم، حق تحصیل و دستیابی به آموزش مناسب با سن، حق حمایت و مراقبت، حق شرکت در مسائل مربوط به خانواده و اجتماع، و حق عدالت و عدم تبعیض می شود. با وجود تعهدات بین المللی، در عمل، برخی کودکان در ایران با مشکلاتی مواجه هستند. این مشکلات شامل کودکان بی خانمان، کودکان کار، کودکانی که به دلیل فقر خانواده به تحصیل نمی روند، و کودکانی که تحت تبعیض قرار می گیرند، می شود. البته باید اشاره کرد که حقوق کودکان در ایران تحت مجموعه ای از قوانین و مقررات ملّی و بین المللی تحت حمایت قرار گرفته است که در ادامه به بعضی از مهم ترین آنها اشاره خواهد شد:

۱- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران: اصل ۳۰ قانون اساسی ایران، حقوق کودکان را به رسمیت شناخته و تأکید دارد که کودکان دارای حق تربیت و پرورش و حمایت جامعه و دولت هستند.

۲- قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (مصوب ۱۳۹۹): این قانون مبحث حقوق کودکان را به طور جامع پوشش می دهد و شامل بخش هایی مانند حمایت از کودکان بدسرپرست، آموزش و پرورش، حمایت از کودکان معلول، و اقدامات حمایتی از کودکان در معرض آسیب های اجتماعی است.

۳- برنامه ها و طرح های ملّی: در ایران، برنامه ها و طرح های ملّی متعددی در زمینۀ حقوق کودکان وجود دارد که از جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود:

• سند ملّی حقوق کودک و نوجوان: این برنامه به تأمین نیازها و پرورش کودکان و نوجوانان در زمینه های مختلف از جمله آموزش، سلامت، فرهنگ و هنر، و حقوق مربوط به اجتماع می پردازد. این برنامه تعیین اولویت ها و اقدامات مناسب با نیازهای کودکان در ایران را در نظر می گیرد.
• برنامه ملّی مبارزه با کار کودکان: ایران برنامه های ملّی مبارزه با کودکان کار و خیابانی دارد. این برنامه ها به تأمین فرصت های تحصیلی و سلامتی برای کودکان در معرض خطر و خیابانی می پردازند (اینجا) و (اینجا).
• برنامه ملّی سلامت کودکان و نوجوانان: این برنامه به تأمین خدمات سلامتی برای کودکان و نوجوانان، از جمله واکسیناسیون، مراقبت های پزشکی، و آموزش های بهداشتی معطوف است (اینجا)، (اینجا) و (اینجا).
• ترویج فرهنگ حفاظت از کودکان: ایران ترویج فرهنگ حفاظت از کودکان و اهمیت حقوق آنها را ترویج می دهد. این ترویج به وسیلۀ برنامه های تلویزیونی، رسانه ها، و برنامه های آموزشی انجام می شود (اینجا)، (اینجا) و (اینجا).
• حمایت اجتماعی: ایران تلاش می کند تا از طریق برنامه های حمایت اجتماعی، کودکان مستضعف و آسیب پذیر را حمایت کند و به تأمین نیازهای اساسی آنها بپردازد (اینجا) و (اینجا).

برنامه ها و اقدامات فوق نشان از تلاش دولت ایران برای رعایت و تضمین حقوق کودکان دارند. با این حال، همچنان چالش ها و مسائلی وجود دارد که نیاز به توجه و تلاش های بیشتر دارند تا حقوق کودکان در ایران به بهترین شکل ممکن تضمین شود.

۴- تعهدات بین المللی: ایران عضو تعدادی از موافقت نامه ها و کنوانسیون های بین المللی در زمینۀ حقوق کودکان است. از جملۀ این کنوانسیون ها می توان به کنوانسیون حقوق کودکان سازمان ملل متحد (CRC) اشاره کرد که در سال ۱۳۷۲ توسط مجلس شورای اسلامی ایران تصویب شده است. یکی از اصلی ترین دستاوردهای ایران در زمینۀ حقوق کودکان، تصویب کنوانسیون حقوق کودکان سازمان ملل متحد (CRC) و تأکید بر تعهدات ایران به اجرای این کنوانسیون بین المللی است. کنوانسیون حقوق کودک به عنوان یکی از مهم ترین اسناد حقوق بشر در مورد حقوق کودکان تأیید شده و ایران به عنوان یکی از کشورهای امضاکنندۀ این کنوانسیون، ملزم به اجرای مفاد آن شده است.

در مجموع، این اسناد و قوانین تأکید می کنند که کودکان دارای حقوق مخصوص به خود هستند و جامعه و دولت موظف به حفظ و حمایت از حقوق آنان است. همچنین ایران به عنوان یک کشور عضو کنوانسیون های بین المللی در زمینۀ حقوق کودکان نیز، متعهد به اجرای موافقت نامه ها و کنوانسیون های مرتبط با حقوق کودکان است، که درصورت عدم رعایت آنها ممکن است مسئولیت بین المللی اش مطرح گردد.

ج- تعهدات ایران در زمینۀ حفاظت و حمایت از محیط زیست

همچنین باید اشاره داشت، در ایران مجموعه ای از قوانین و مقررات وجود دارد که به طور اختصاصی به حفاظت و حمایت از محیط زیست می­پردازد که در ادامه به بعضی از اسناد مهم مرتبط با حمایت از محیط زیست در ایران اشاره خواهد شد:

۱- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (اصل ۵۰): اصل ۵۰ قانون اساسی مقرر می دارد: «در جمهوری اسلامی ایران، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشد داشته باشند، وظیفۀ عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است». بنابراین، این اصل حق همۀ شهروندان به دسترسی به محیط زیست سالم و پاک را تأیید می کند و دولت را مسئول حفظ محیط زیست و منابع طبیعی برای تأمین نیازهای آینده می داند.

۲- قانون حفاظت و به سازی محیط زیست (مصوب ۱۳۷۱): این قانون اساساً به حفاظت از محیط زیست، مدیریت آلایندگی هوا و آب، حفاظت از منابع طبیعی، و اقدامات حفاظتی در مقابل تغییرات اقلیمی اختصاص دارد.

۳- قانون مدیریت پسماند (مصوب ۱۳۸۳): این قانون به مدیریت و مداومت بهینۀ پسماند اختصاص دارد و تدابیری را برای کاهش و بازیافت پسماندها ارائه می دهد.

۴- قانون هوای پاک (مصوب ۱۳۹۶): این قانون به مبارزه با آلایندگی هوا اختصاص دارد و تدابیری برای کاهش آلودگی هوا و حفاظت از سلامت عمومی افراد در برابر آلاینده های هوایی را معین می کند.

۵- طرح های ملّی: ایران دارای طرح های ملّی متعددی در زمینۀ محیط زیست است، از جمله طرح ملّی توسعۀ پایدار، که به توسعۀ بازیافت و توسعۀ پایدار منابع آب و انرژی اختصاص دارد.

۶- تعهدات بین المللی: ایران به موجب عضویتش در برخی کنوانسیون­های بین المللی، مانند کنوانسیون استکهلم در خصوص آلاینده های آلی پایدار (هدف این کنوانسیون حفاظت سلامت انسان و محیط زیست در مقابل آلاینده های آلی پایدار است)، دارای تعهد بین المللی نسبت به اجرای مفاد چنین کنوانسیو­هایی نیز می باشد.      

این اسناد و قوانین تأکید می کنند که حفظ محیط زیست و توسعۀ پایدار جامعه یک اولویت ملّی است. همچنین همانطور که در خصوص موافقت نامه ها و کنوانسیون های مرتبط با حقوق کودکان اشاره گردید، ایران به عنوان یک کشور طرف موافقت نامه ها و کنوانسیون های بین المللی محیط زیستی نیز متعهد به اجرای تعهدات بین المللی در این زمینه است که در صورت عدم رعایت آنها ممکن است مسئولیت بین المللی اش مطرح گردد.

د- راهکارهای پیشنهادی برای حمایت از حقوق کودکان و حفاظت از محیط زیست

بنابراین باید اذعان نمود که ارتباط حقوق کودکان با حمایت از محیط زیست می تواند به حفظ آیندۀ پایدار و سالم کودکان و نسل های آینده کمک کند. بدین منظور، در ادامه بعضی از راهکارهای پیشنهادی برای حمایت از حقوق کودکان و حفاظت از محیط زیست ارائه خواهد شد:

۱- آموزش و آگاهی نسبت به حق بر محیط زیست: کودکان باید به حقوق و وظایف خود در مورد محیط زیست آگاهی داشته باشند. آموزش به کودکان در مورد محیط زیست و اهمیت حفاظت از آن، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ آموزش حقوقی به کودکان و نوجوانان می تواند آنها را به شناخت بهتری از حقوق محیط زیست برساند. این آموزش ها می توانند شامل مفاهیم محیط زیست، تغییرات اقلیمی، حفاظت از گیاهان و جانوران و مسائل مشابه باشند. آموزش های مدرسه ای و برنامه های آموزشی در خصوص محیط زیست می توانند به کودکان کمک کنند تا نقش موثری در حفاظت از محیط زیست ایفا کنند؛ باید به کودکان آموزش داد که چگونه محیط زیست را حفظ کنند. این آموزش ها می توانند در محیط مدرسه و خانواده ارائه شوند و به کودکان آگاهی بدهند که تصمیمات و اعمال آنها چگونه می تواند تأثیرگذاری در محیط زیست داشته باشد.

۲- مشارکت کودکان: کنوانسیون حقوق کودکان سازمان ملل متحد (CRC)، حق مشارکت کودکان در مسائل محیط زیست را تأیید می کند. این امر بدین معنا است که کودکان دارای حق شنیده شدن در تصمیمات مرتبط با محیط زیست و تأثیرگذاری بر سیاست ها و تصمیمات مربوط به حفاظت از محیط زیست هستند. بنابراین، صدای کودکان باید در تصمیمات مرتبط با محیط زیست شنیده شود و نقشی فعال در اجرای طرح ها و پروژه های محیطی ایفا کنند؛ این مشارکت می تواند از طریق مشاوره ها، کمیته های محیطی مدرسه و برنامه های جوانان در جامعه ترویج یابد.

۳- حفظ منابع طبیعی و تنوع زیستی: از جمله راهکارهای مهم برای حفظ حقوق کودکان در زمینۀ محیط زیست، مدیریت پایدار منابع طبیعی است. کاهش آسیب به جنگل ها، خاک، آب، و هوا باید از جمله اولویت ها باشد. باید تلاش کرد تا منابع طبیعی مانند جنگل ها، آب، و خاک حفظ شوند. این اقدامات می توانند از تخریب محیط زیست و تأثیرات منفی آن بر سلامت کودکان جلوگیری کنند. همچنین حفظ تنوع زیستی به عنوان یک عنصر کلیدی در حفاظت از محیط زیست و حقوق کودکان مورد تأکید قرار می گیرد. اقداماتی برای حفاظت از گونه های مهم و محافظت از محیط های زیستی باید انجام شود، از جمله توسعۀ فناوری هایی که به کاهش آلودگی و محافظت از محیط زیست کمک می کنند، اهمیت دارد. این فناوری ها باید برای استفاده در محیط مدرسه و جامعه ترویج شوند.

۴- تدوین، پایش و اجرای مقررات: حقوق کودکان شامل حق دسترسی به محیط زیست سالم و پاک است. این امر به معنای تضمینی برای کودکان است تا در محیطی بدون آلودگی هوا و آب، طبیعتی سالم و مناسب برای رشد و پرورش خود بزرگ شوند. چنانکه اشاره شد، طبق اصل ۵۰ قانون اساسی ایران، تمام شهروندان، از جمله کودکان، حق دارند در محیط زیست سالم و تمیز زندگی کنند؛ این حق باید تضمین شود و در مقررات و تصمیمات مربوط به محیط زیست تعبیه شود.

باید قوانین و مقررات محیطی محکمی را تدوین و اجرا کرد تا اقدامات مخرب در محیط زیست متوقف شوند؛ اجرای این قوانین و تعیین مسئولیت ها باید به دقت انجام شود تا حفاظت از محیط زیست تضمین شود. اجرای مفاد مرتبط با کاهش آلودگی هوا و آب، مدیریت پسماندها، و حفاظت از منابع طبیعی اهمیت دارد. همچنین ارتقاء سازکارهای پایش و اجرای مقررات محیطی اساسی است. اطمینان از اجرای قوانین محیطی به نحو صحیح و تعیین مسئولیت ها می تواند به حفاظت از محیط زیست و حقوق کودکان کمک کند.

۵- ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست و توسعۀ پایدار برای آینده: باید به ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست در جامعه توجه ویژه داشت. جنبش های توصیه ای و برنامه های آموزشی می توانند به تغییر نگرش ها و رفتارها در این زمینه کمک کنند. تربیت کودکان با آگاهی از اهمیت محیط زیست می تواند به تشکیل نگرش ها و رفتارهای مثبت در آینده کمک کند؛ کودکانی که در محیطی با ارزش های حفاظت از محیط زیست بزرگ می­شوند، می توانند نقشی موثر در تحقق توسعۀ پایدار ایفا کنند.

۶- استفاده مسئولانه از منابع و افزایش آگاهی عمومی: آموزش به کودکان در مورد استفادۀ مسئولانه از منابع مثل آب و انرژی الکتریکی اهمیت دارد. این موضوع می تواند به جلوگیری از پخش گازهای گلخانه ای و کاهش مصرف منابع کمک کند و همچنین افزایش آگاهی عمومی از اهمیت حفاظت از محیط زیست و تأثیرات آن بر سلامت کودکان می تواند به تغییر نگرش ها و رفتارها در جامعه کمک کند.

در نتیجه، راهکارهای بیان شده می توانند به حمایت از حقوق کودکان با حفاظت از محیط زیست کمک کنند و به کودکان این امکان را بدهند که در آینده در یک محیط زیست سالم و پایدار زندگی کنند.

نتیجه­ گیری

در نهایت باید گفت، دولت و جامعه در ایران مسئولیت های خود را در حفاظت از حقوق کودکان و محیط زیست باید برآورده کنند. روز ملّی کودک در ایران، به مردم و دولت ایران فرصت دیگری را می دهد تا با تأکید بر حقوق کودکان و نوجوانان و ترویج فرهنگ حمایت از آنها در جامعه بپردازند. این روز فرصتی است تا به نیازهای کودکان، بدون تبعیض از جمله آموزش، سلامت، و محیط زیست توجه کنیم و تضمین کنیم که آیندۀ کودکان ایران بهتر از دیروز باشد. چنانکه بیان شد، حقوق کودکان و حفظ محیط زیست از اهمیت بسیاری برخوردارند و ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند. حفظ محیط زیست برای آینده و سلامتی کودکان امری ضروری است؛ تأکید حقوق کودکان بر محیط زیست سالم و تعهد به حفاظت از محیط زیست برای نسل های آینده باید از اولویت های اجتماعی و قانونی باشد. برای حفظ این حقوق و آیندۀ بهتر کودکان، همانطور که اشاره شد، اقداماتی مانند توسعۀ سیاست ها و برنامه های ملّی برای حفاظت از محیط زیست، ارتقاء آموزش به کودکان در مورد محیط زیست و ایجاد مسئولیت پذیری در آنان و مشارکتشان در مسائل محیط زیستی، و ایجاد شرایط مناسب برای زندگی کودکان در شهر و روستاها می تواند به تحقق اهداف شعار «کودک و محیط زیست» کمک کند و منجر به حفظ محیط زیست و ارتقاء سلامتی و تأمین آینده بهتر برای نسل های آینده گردد. همچنین چنانکه اشاره شد، در ایران حقوق کودکان و حفظ محیط زیست به عنوان دو مسئلۀ اساسی مورد توجه قرار گرفته اند. مقررات ملّی و بین المللی تأکید می کنند که کودکان حق دارند تا در محیطی پاک و سالم بزرگ شوند، بنابراین باید مطابق مقررات پیش گفته، به ویژه اجرای کنوانسیون های بین المللی، پرداخت تا ضمن آنکه از ایجاد مسئولیت بین المللی جلوگیری نمود، به حفظ محیط زیست در ایران و سلامت کودکان کمک شود و ایران را به عنوان یک مثال برای حقوق کودکان و محیط زیست در منطقه و جهان نشان دهد. علاوه بر این، جامعه نیز نقش مهمی در این فرآیند ایفا می کند؛ آگاهی مردم از مسائل محیط زیستی و حقوق کودکان می تواند فرهنگ حفاظت از محیط زیست و مسئولیت پذیری نسبت به حقوق کودکان را تقویت کند. از سوی دیگر، نهادهای مدنی و انجمن های غیرانتفاعی می توانند در توجیه حقوق کودکان و حفاظت از محیط زیست نقش مهمی ایفا کنند. در نتیجه، شعار «کودک و محیط زیست» در هفتۀ کودک در ایران نمایانگر اهمیت حفاظت از حقوق کودکان و محیط زیست است. دولت و جامعه مسئولیت دارند تا با همکاری و هماهنگی، حقوق کودکان را تضمین کرده و محیط زیست را حفظ کنند تا کودکان بتوانند در یک محیط سالم و پاک به رشد و توسعه خود ادامه دهند.