از هیئت تا دولت؛ سیری در حقوق و تکالیف هیئت تحریرالشام

مقدمه

هیئت تحریرالشام (HTS) که در سال ۲۰۱۲ به عنوان شاخه ای از القاعده و با نام جبهه النصره آغاز به کار نمود، نهایتاً و پس از منازعات طولانی مدت با دولت مرکزی توانست در ۱۷ آذر ۱۴۰۳ (۵ جمادی الثانی ۱۴۴۶)، دولت بشار اسد رئیس جمهور سابق سوریه را ساقط و کنترل سرزمین سوریه را به دست گیرد. این گروه در سال ۲۰۱۶ استقلال خود را از القاعده اعلام نمود و نام خود را به جبهه الفتح و سپس به هیئت تحریرالشام تغییر داد. ورای ایدوئولوژی حاکم بر گروه های مسلح موسوم به تحریرالشام، رهبر گروه، محمد الجولانی، در سال های اخیر سعی بر آن داشته است که چهره ای متفاوت از خود و گروه مزبور نشان دهد. این اقدامات باعث گردید که جمعیتی از ساکنین سوری با وی همراه گشته و از اقدامات این گروه حمایت نمایند. لازم به ذکر است، کشور سوریه دارای بافت جمعیتی متفاوتی است و شامل گروه های مذهبی سنی (اکثریت مذهبی)، شعیه، مسیحی و غیره می باشد. بیشتر فعالیت های گروه های مسلح تحریرالشام در استان ادلب صورت می گرفت که پس از شورش صورت گرفته تمامی مناطق کشور سوریه تحت تسلط گروه های مسلح قرار گرفت. این گروه پیش تر توسط بعضی کشورها از جمله آمریکا و همچنین سازمان ملل متحد به عنوان گروه تروریستی شناخته شده است که همین امر موجب پیچیدگی در شناسایی حکومت جدید خواهد شد. با به قدرت رسیدن گروه تحریرالشام و قاعدتاً تشکیل دولت جدید، حقوق و تکالیفی بر دولت بار می گردد که در این جستار به آن پرداخته خواهد شد.

۱- خروج از لیست گروه های تروریستی

هیئت تحریرالشام همانطور که بیان شد از جمله گروهای تروریستی در لیست سازمان ملل متحد است. همچنین این گروه توسط کشورهایی مانند آمریکا و انگلستان به عنوان گروه تروریستی شناخته می شود. موضوع بسیار مهم در روند انتقال قدرت در خصوص هیئت تحریرالشام، تروریستی خواندن این گروه توسط بعضی از کشوها است. بنابراین و در گام اول، این گروه در ایجاد روابط بین المللی خود دچار عدم ثبات خواهد شد که رهبران گروه مذکور ابتدا باید به دنبال راه حلی جهت برطرف نمودن آن باشند. اخیراً فرستادۀ سازمان ملل متحد در امور سوریه شرط حذف نام هیئت تحریرالشام را تغییر در رفتار این گروه اعلام نموده است. رفتار این گروه در رابطه با غیرنظامیان و همچنین انتقال قدرت به صورت فراگیر از جمله مواردی است که هیئت تحریرالشام ملزم به رعایت آن شده است. قطعنامۀ ۲۲۵۴ شورای امنیت که در ۱۸ دسامبر ۲۰۱۵ صادر گردید نیز بر این موضوع تأکید دارد. در واقع هدف قطعنامۀ صادر شده، ایجاد آتش بس، حل و فصل بحران و همچین تشکیل دولتی قانونی و فراگیر در سوریه است. با توجه به اظهارات فرستادۀ سازمان ملل متحد در این خصوص می توان نتیجه گرفت که شرط خروج هیئت تحریرالشام از لیست گروه های تروریستی رعایت موارد بیان شده است. قطعنامۀ ۲۲۵۴ شورای امنیت در شرایطی صادر شده است که گروه های داعش و جبهه النصره از دایرۀ مذاکرات سوری-سوری خارج دانسته شده اند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که چنین اظهارنظری از سوی نمایندۀ سازمان ملل متحد یکی از شروط اعلامی جهت به رسمیت شناختن دولت فراگیر سوریه است. در این میان بعضی دولت ها می توانند به صورت دوفاکتو هیئت تحریرالشام را که اکنون با تشکیل دولت موقت جهت انتقال قدرت، تلاش در ایجاد دولت جدید خود را دارد، مورد شناسایی قرار دهند. آنچه که در این خصوص مهم جلوه می نماید، پایند بودن هیئت تحریرالشام به تعهدات خود در قبال جامعۀ جهانی است. بنابراین، در جایی شناسایی به صورت رسمی و صریح می تواند صورت گیرد که جامعۀ جهانی به پایند بودن دولت موقت به تعهدات خود اطمینان حاصل نماید.

از دید حقوق بین الملل سنتی و همچنین بر اساس مادۀ ۱ کنوانسیون مونته ویدئو ۱۹۳۳ شاید بتوان نتیجه گرفت که با وجود تشکیل حکومت و با در اختیار داشتن جمعیت، سرزمین و توانایی ارتباط با دیگر کشورها، مشروعیت چنین حکومتی مورد تأیید قرار خواهد گرفت. این در حالی است که حقوق بین الملل نوین شرایط دیگری را نیز برای مشروعیت بخشیدن به دولت ها، تعیین نموده است. حقوق بین الملل نوین با تأکید بیشتر بر معیارهای حقوقی شناسایی دولت ها نسبت به معیار سیاسی، درصدد است تا دولت ها را از این طریق ملتزم به احترام به بعضی حقوقی نماید که پیشتر مورد توجه قرار نمی گرفت یا کمتر از سوی کشورها رعایت می گردید. نگاه ویژه به رعایت حقوق بشر در کشورها و رعایت حقوق اقلیت ها، مواردی است که در حقوق بین الملل نوین بیش از پیش مورد تأکید و توجه است.

۲- رعایت حقوق بشر توسط هیئت تحریرالشام

حقوق بشر از جمله حقوق بنیادین و اساسی مربوط به روابط افراد و حاکمیت ها است که بعد از جنگ جهانی دوم مفهوم پر رنگ تری پیدا کرده است. امروزه و در روابط بین الملل، حکومت هایی مشروع شناخته خواهند شد که حقوق انسان را به بهترین نحو ممکن به اجرا گذارند. بنابراین مشروعیت حکومت های جدید التأسیس تا حد زیادی به رعایت حقوق بشر در قلمرو آنها وابسته است (اینجا). گرچه امروزه کشورهایی نیز وجود دارند که رفتار آنها نقض بی چون و چرای مقررات بین المللی در خصوص حقوق بشر است، اما باید در نظر داشت که حقوق بین الملل و جوامع بشری بیش از پیش در مقابل چنین رفتارهایی از سوی کشورها واکنش نشان می دهند و آنها را ملزم به رعایت مقررات می نمایند. اعلامیۀ جهانی حقوق بشر و میثاقین حقوق مدنی و سیاسی و حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جمله اسناد بین المللی هستند که رعایت آنها، کشورها را ملزم به رعایت حقوق بشر می نماید. میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، ایجاد و تشکیل کمیتۀ حقوق بشر را مورد تأکید قرار داده است. طبق مادۀ ۴۰ میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، کشورها متعهد به تقدیم گزارش هایی در خصوص تدابیری هستند که بدون خدشه به مقررات میثاق توسط آنها اتخاذ شده است. بنابراین، همانطور که مشخص است، اغلب مقرراتی که بعد از جنگ جهانی دوم وضع گردیده است، و مهمترین آنها را در اینجا ذکر نمودیم، حاکی از حمایت بین المللی از حقوق بشر است. همچنین تشکیل دادگاه کیفری بین المللی در سال ۲۰۰۲ به عنوان مرجعی قضایی و مورد تعقیب قرار دادن جنایتی همچون جنایت علیه بشریت خود نیز گویای این حقیقت است.

هیئت تحریرالشام که پیش تر با نام جبهه النصره فعالیت می نمود و همکاری آن با گروه القاعده که خود نیز ناقض حقوق بشر در بسیاری از کشورها از جمله افغانستان و پاکستان بوده است، نشان از عدم مشروعیت جهانی این گروه برای تشکیل دولتی فراگیر دارد. جبهه النصره در سال های اخیر بنا به گزارش دیدبان حقوق بشر بارها مخالفان خود را سرکوب کرده و افراد مخالف را مورد شکنجه قرار داده است. هیئت تحریرالشام نیز که خود منشعب از جبهه النصره است، بابت اینگونه جنایات مورد اتهام قرار گرفته است. با وجود این، هیئت تحریرالشام در مسیر تصرف خاک سوریه و شکست دولت بشار اسد رفتار به نسب متعادل تری نسبت به غیرنظامیان از خود نشان داده است. این در حالی است که هیئت مذکور در مسیر تشکیل دولت جانشین باید مسئولیت اعمال خود را متقبل گردد.

۳- مسئولیت بین المللی هیئت تحریرالشام

هیئت تحریرالشام را باید از جمله جنبش های شورشی دانست که موفق شده است حکومت بشار اسد را کنار بزند. شورش در واقع عملی است فردی یا دسته جمعی علیه دولت یا بخشی از قوای دولتی که در داخل مرزهای جغرافیایی کشوری اتفاق می افتد. طبق مادۀ ۱۰ مجموعه مواد کمیسیون حقوق بین الملل در خصوص مسئولیت بین المللی دولت ها ۲۰۰۱، رفتار جنبشی که موفق به تشکیل دولت جدید در بخشی از قلمرو دولت سابق گردد، عمل دولت جدید تلقی می گردد. بند دوم مادۀ ۱۰ در واقع به حالتی می پردازد که در آن گروه شورشی در قلمروی دولت سابق فعالیت می نموده است. مسئله ای که در خصوص هیئت تحریرالشام نیز صدق می کند. در قضیۀ Bolivar Railway Company به این موضوع به شرح ذیل پرداخته شده است:

دولت، مسئول تعهدات یک انقلاب موفق از آغاز آن است زیرا که در تئوری، دولت از ابتدا نمایندۀ ارادۀ ملّی در حال تغییر است که نهایتاً در تشکیل دولت جدید متبلور می شود.

بنابراین حکومت جدید مسئول تمامی اقدامات متخلفانه ای خواهد بود که در طول انقلاب به آن دست زده است. از این روی، هیئت تحریرالشام مسئول تمامی اقدامات متخلفانه ای است که در طول شورش یا انقلاب مرتکب شده است. همچنین دولت جدید بر اساس اصل تداوم دولت می تواند نسبت به تخلفات بین المللی دولت سابق نیز مسئول شناخته شود. کما اینکه بر اساس قانون داخلی دولت مالزی تمام مسئولیت بین المللی دولت بورنئو به دولت مالزی منتقل گردید.

۴- جانشینی و تکلیف تعهدات، اموال و دیون دولت سابق در سوریه

هیئت تحریرالشام در روند انتقال قدرت نه تنها جانشین قدرت حاکمه پیشین بلکه در تعهدات، اموال و دیون دولت سابق تکالیفی را نیز دارا می باشد. با توجه به رویکرد معاهدۀ جانشینی دولت ها بر معاهدات ۱۹۷۸ می توان نتیجه گرفت که تغییر در کشور موجب عدم اجرای معاهدات نیست. بنابراین، با وجود جانشینی حکومت جدید، تعهدات کشور سابق کماکان باقی خواهد ماند. طبق مادۀ ۱۶ از عهدنامه مزبور، دولت تازه استقلال یافته ملزم به اجرای معاهدات شخصی نیستند. از این رو، دولت انتقالی سوریه نیز با توجه به اینکه جانشین حکومت سابق شده است، و از جمله گروه های شورشی محسوب می گردد، مکلف به اجرای تعهدات دولت سابق است. از سوی دیگر و بر طبق مادۀ ۸ کنوانسیون وین ۱۹۸۳ اموال حکومت سابق شامل دارایی ها، حقوق و منافعی است که به واسطۀ قانون داخلی حکومت سابق تحت تملک حکومت سابق است که همگی متعلق به حکومت جایگزین خواهد بود. دیون حکومت سابق نیز مانند تعهدات و اموال نیز قابل تسری به حکومت جدید است. گرچه دیون منفور بعضاً مورد تأیید حکومت های جدید نبوده است اما به صورت کلی دیون در رویۀ بین المللی دولت ها به حکومت جانشین انتقال داده خواهد شد، کمااینکه این موضوع در خصوص طالبان نیز صدق می کرد.

نتیجه

هیئت تحریرالشام که با کنار زدن دولت اسد بر کشور سوریه تسلط پیدا کرده است، با تشکیل دولت انتقالی، سعی بر تشکیل دولت جایگزین نموده است. این تلاش جهت تشکیل حکومت جدید با چالش هایی روبرو بوده که آنها را ملزم به رعایت و تضمین بعضی مقررات بین المللی از جمله مقررات مربوط به حقوق بشر نموده است. رعایت مقررات بین المللی توسط سوریه این امکان را تا حدودی جهت شناسایی چنین دولتی و حذف آن از لیست گروه های تروریستی فراهم خواهد نمود. از سوی دیگر، هیئت مزبور نه تنها در قدرت بلکه در معاهدات، اموال و دیون نیز جانشین دولت سابق خواهد شد. به علاوه، هیئت تحریرالشام به عنوان گروهی انقلابی یا شورشی که عملیات شورش را با موفقیت به انجام رسانده است، مسئول تمامی اعمالی خواهد بود، که در مسیر انقلاب مرتکب شده است.