گفت و گو با دکتر محمودرضا گلشن پژوه پیرامون سازمان های غیردولتی و جایگاه آنها در حقوق بین الملل

سازمان های غیردولتی یا سازمان های مردم نهاد (سمن) را می توان بدون شک یکی از پدیده های قرن بیستم به شمار آورد؛ اگرچه تشکیلاتی مشابه با مفهوم سازمان های غیردولتی امروزی در قرن های هجده و نوزده در بخش هایی از ایالات متحده و اروپا به فعالیت مشغول بودند، اما سازمان های غیردولتی در مفهوم امروزی برای اولین بار در مادۀ ۷۱ منشور ملل متحد مورد توجه قرار گرفت که به موجب آن این اجازه به شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد (اکوسوک) داده شد تا تدابیر لازم برای مشاوره با سازمان های غیردولتی که به امور مربوط به صلاحیت شورا اشتغال دارند را اتخاذ نماید.

مادۀ ۷۱ منشور ملل متحد که نقش برجسته ای به عنوان مقام مشورتی برای سازمان های غیردولتی در نظر گرفته بود، توجه فعالین و جنبش های حوزه های مختلف مربوط به فعالیت های سازمان ملل متحد به خصوص فعالیت های اکوسوک ازجمله حقوق بشر، حقوق زنان، محیط زیست و غیره را به سمت این نوع سازمان ها جلب کرد، زیرا با توجه به امتیازاتی که سازمان ملل متحد برای سازمان های غیردولتی دارای مقام مشورتی در نظر گرفته بود، سازمان های غیردولتی می توانستند با استفاده از این فرصت پیام ها و آرمان های خود را از طریق سازمان ملل متحد به گوش رهبران، سیاستمداران، روشنفکران و مردمان عادی در سرتاسر جهان برسانند. همین ویژگی، سبب افزایش فزایندۀ سازمان های غیردولتی در دهه ها و سال های اخیر و بالتبع گسترش و تنوع بخشیدن به فعالیت هایی که این سازمان ها انجام می دهند، گردید.

نظر به مراتب فوق، با توجه به اهمیت سازمان های غیردولتی در عرصه های ملی و بین المللی، در این گفت و گو از جناب آقای دکتر محمودرضا گلشن پژوه (پژوهشگر حقوق بشر، متخصص در امور سازمان غیردولتی و مؤلف دو کتاب «راهنمای سازمان های غیردولتی» و «سازمان های غیردولتی و مقام مشورتی») دعوت کردیم تا از دانش و تجربۀ ایشان در خصوص سازمان های غیردولتی و جایگاه آنها در حقوق بین الملل بهره مند شویم.

جناب آقای دکتر گلشن پژوه، بسیار خُرسند هستیم از اینکه فرصتی حاصل شد تا میزبان شما در سایت دیدبانان دادگستر باشیم. اگر اجازه بدهید به سراغ طرح پرسش ها برویم.

دکتر گلشن پژوه: سلام به شما و همکاران و مخاطبان بزرگوار وب سایت خوب شما.

۱. لطفاً به صورت خلاصه تعریفی از سازمان های غیردولتی و ویژگی های آنها ارائه بفرمایید؟ آیا در اسناد بین المللی تعریف خاصی برای آنها وجود دارد یا خصوصیات آنها مطابق با قوانین داخلی کشورها تعریف می شود؟

دکتر گلشن پژوه: سازمان غیردولتی یکی از مفاهیمی است که هنوز تعریف مشخص و مورد توافقی از آن، به ویژه در اسناد بین المللی، ارائه نشده است. گرچه در مادۀ ۷۱ منشور ملل متحد به این بازیگران اشاره ای شده و با اعطای مقام مشورتی به آنها، مجوز بهره مندی شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد از مشورت تخصصی آنان صادر شده، اما در منشور هم شاهد تعریفی معین نیستیم. شاید این امر عامدانه بوده، شاید هم خیر، و شاید هم تلاشی بوده برای نزدیک نشدن به حوزه ای که احتمال تشتت آرا در آن بسیار بالا بوده است. به همین دلیل است که فرضاً در قطعنامه شمارۀ ۳۱ شورای اقتصادی و اجتماعی به سال ۱۹۹۶، به یک تعریف کلی از سازمان غیردولتی بر می خوریم و در اسناد بانک جهانی به تعریفی دیگر. این امر در اسناد حقوقی کشورهای مختلف نیز به اشکال و تعاریفی متفاوت دیده می شود.

با این حال، همانگونه که مرسوم است در اینگونه مواقع، بیشتر تلاش می شود تا با کنار هم قرار دادن صفات و مختصات مورد توافق بر سر یک مفهوم، محدوده ای برای تعریف آن بدست آید. با این رویکرد، می توان سازمان غیردولتی را یک نهاد مردمی دانست که داوطلبانه است، برای انتفاع و سود تأسیس نشده، بر مبنای اهداف و آمال شهروندانی که آن را تشکیل داده اند (در هر سطحی، چه ملی، منطقه ای و یا بین المللی) پیش می رود، فعالیت صرف سیاسی ندارد (یعنی با حزب متفاوت است) و از نفوذ دولت به دور است (هرچند می تواند از آن پروژه و یا کمک مالی – بدون اثرگذاری بر اهداف و اقدامات سازمان - دریافت کند).

این نهاد تلاش دارد تا با واسطه گری میان مردم و شهروندان با دولت (ها) یا نهادهای بین المللی، از طریق پژوهش، آگاهی افزایی، توانمندسازی جمعیت هدف، لابی گری، حمایتگری، نظارت بر سیاست های دولت ها و اطلاع رسانی دربارۀ نقاط قوت و ضعف آنها، اهداف خود را که بصورتی شفاف برای افکار عمومی قابل مشاهده و بررسی است دنبال نماید.

۲. سازمان های غیردولتی در مقایسه با سازمان های دولتی و نهادهای دیگر چه ویژگی هایی دارند؟

دکتر گلشن پژوه: به نظر بنده ساختار (غالباً) دمکراتیک و انتخابی این گونه سازمان ها و شاکله مبتنی بر نیروی داوطلب آنها از یکسو، چابکی بیشتر، تمرکز دقیق تر بر هدف، حسابرسی بهتر از ساختارهای مالی و امکان ورود به حوزه هایی که نهادهای دولتی نمی خواهند یا نمی توانند به آنها ورود موثر داشته باشند، همگی از نقاط قوت سازمان های غیردولتی است. در مقابل، همان ساختار مبتنی بر نیروهای داوطلب که بدون قصد انتفاع گرد هم آمده اند، در برخی موارد امکان اخذ تصمیم های موثر و سریع را از سازمان غیردولتی می گیرد. این امر غالباً زمانی رخ می دهد که در سطوح مدیریتی سازمان، اختلافاتی رخ می دهد و افراد به همان دلایلی که ذکر شد، طبقه بندی سلسله مراتبی برای خود قائل نبوده و بر دیدگاه های خود پافشاری می کنند. شاید بتوان در مقایسه با نهادهای دولتی که افراد خواه یا ناخواه ملزم به پیروی از دستورات مافوق خود هستند، این امر را از مشکلات حوزۀ تصمیم گیری نهادهای غیردولتی دانست. گرچه این امر در نهایت تمرینی ارزشمند برای محک زدن توانایی افراد برای پذیرش مردم سالاری بوده و به نفع جوامع مدنی است، اما در هرحال، در حوزۀ تصمیم سازی و همچنین وجهۀ سازمان غیردولتی از منظر ناظر خارج از سازمان، اثری منفی بجای خواهد گذاشت.

۳. از نظر شما دلیل استقبال بیشتر از سازمان های غیردولتی در سطح بین المللی نسبت به سطح ملی چیست؟

دکتر گلشن پژوه: شاید این امر به تجربه تاریخی حکمرانی در کشورها برگردد و اینکه دولت ها تا چه اندازه برای تداوم حضور خود به آرا و دیدگاه های مردم و جوامع مدنی وابسته هستند. همچنین به شیوه و حوزه های عملکرد سازمان های غیردولتی نیز بر می گردد. این که وجهه سمن ها در نظر حاکمیت، بیشتر در قالب منتقد متصور شود یا نهادهایی که به انحای مختلف، در حوزه های خیریه و یاری رسانی و آموزش، باری را از روی دوش دولت بر می دارند. در هر حال، نمی توان برای نهادهای جامعۀ مدنی دائماً حد و مرز تعیین کرد ،چرا که این با ذات و علل اصلی تشکیل آنها در تباین است. لذا دولت هایی که با تعیین صرفاً چند اصل کلی و تفسیرناپذیر، خطوط قرمز نهادهای مدنی را تعیین کرده و مابقی را با سعۀ صدر و رویکردی خوش بینانه و غیرامنیتی نظاره نموده و از دخالت و تعیین حدود بی شمار برای سمن ها خودداری می کنند، غالباً این مشکل را در سطوح ملی کمتر دارند.

از سویی دیگر در سطح بین الملل، سازمان های غیردولتی می توانند در کنار یاری رسانی به نهادهای بین المللی همانند سازمان ملل متحد و نهادهای تابعۀ آن، در حوزه هایی همچون حقوق بشر، محیط زیست، حقوق بشردوستانه، فساد و ... نقش ناظرانی قوی و ترجیحاً بی طرف را بازی کنند. همین امر سبب می شود تا اقبال به سمن ها به مرور در فضاهای بین المللی به مراتب بیشتر شود، چون بسیاری از نقدها و نگاه هایی که دولت ها به دلایل مختلف تمایل به ابراز آنها ندارند را می توان از سازمان های غیردولتی فعال در آن حوزه ها شنید.

۴. چرا سازمان های غیردولتی در متن منشور ملل متحد مورد توجه قرار گرفتند ولی در اسناد بین المللی قبلی، به خصوص میثاق جامعۀ ملل، نقشی برای آنها قائل نشده بودند؟ در این فاصلۀ زمانی چه اتفاق یا اتفاقاتی افتاد که منجر به پر رنگ شدن نقش سازمان های غیردولتی گردید؟

دکتر گلشن پژوه: به نظر می رسد مهم ترین اتفاق، درد و رنج بی شمار جنگ جهانی دوم برای مردم جهان بود. شاید بگونه ای تنظیم کنندگان متن منشور قبول داشتند تا زمانی که نقش مهم تری به مردم و شهروندان، به ویژه در قالب نهادها و سازمان ها و انجمن های منسجم، قانونمند و غیردولتی داده نشود، امکان یکه تازی برخی دولت ها و برخی رهبران بی خرد آنها (همانند هیتلر) پایان نخواهد پذیرفت. بر همین اساس بود که تعدادی از سازمان های غیردولتی در همان سال ۱۹۴۵ توانستند از شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد مقام مشورتی اخذ کنند.

۵. کسب مقام مشورتی از طرف شورای اقتصادی و اجتماعی ملل متحد (اکوسوک) چه مزایایی را برای سازمان های غیردولتی به همراه دارد و درعوض چه مسئولیت هایی را بر آنها بار می کند؟

دکتر گلشن پژوه: مهم ترین مزیت، شکل گرفتن یک شخصیت حقوقی است که به کارشناسان و مسئولان سازمان غیردولتی اجازۀ ورود به محوطۀ سازمان ملل متحد (به ویژه دفاتر نیویورک، ژنو و وین) را می دهد و این یعنی امکان شرکت در بخش وسیعی از جلسات و میزگردهای در حال برگزاری در دفاتر سازمان و برخی از نهادهای تابعۀ آن. بعد از آن اجازۀ قرائت بیانیۀ شفاهی و همچنین ارسال بیانیه های کتبی در طیف وسیعی از موضوعات، از دیگر امتیازات اعلام شده است. اینگونه مواقع، برخی از سمن ها با همدیگر ائتلافی ایجاد می کنند تا یک خواستۀ مشترک را از زبان چندین سازمان غیردولتی ابراز نمایند. تحرک ۱۲ سمن ایرانی در اعتراض به اثرات منفی تحریم های یکجانبه آمریکا در اجلاس اخیر شورای حقوق بشر (اسفند ۹۹ تا فروردین ۱۴۰۰) در همین راستا قابل ذکر است (سخنرانی شمارۀ ۳۸ در پیوند درج شده را ملاحظه بفرمایید).

امکان برگزاری جلسات و سخنرانی ها و میزگردهای تخصصی درخصوص موضوعات مختلف، برگزاری نشست، تجمع یا نمایشگاه و بسیاری امکانات دیگر نیز ازجمله فضاهایی است که وقتی یک سازمان غیردولتی موفق به کسب مقام مشورتی از شورای اقتصادی و اجتماعی می شود، به آن ها دست پیدا می کند.

در مقابل، اکوسوک از سازمان هایی که مقام دارند درخواست می کند تا نقش واسطه ای برای بازنشر اهداف، مباحث و انتشارات سازمان ملل متحد در نزد جامعۀ خود ایفا کنند. همچنین درخواست شده تا اطلاعات دست اول هم از موضوعات تحت پوشش سازمان های غیردولتی به سازمان ملل متحد ارسال شود. گرچه این امر اجباری نیست و هیچ سازمان غیردولتی ای بدلیل ارسال یا عدم ارسال اطلاعات حوزۀ کاری خود در جامعۀ هدف به سازمان ملل متحد، مورد تشویق یا توبیخ قرار نگرفته است. این امراصولاً در قالب پاسخ دهی اختیاری دولت ها یا سمن ها به سوالات پخش شده از سوی گزارشگران ویژه صورت می پذیرد که آن هم کاملا اختیاری است.

۶. سازمان های غیردولتی چگونه می توانند به دولت ها در دو سطح ملی و بین المللی، به خصوص در مسائل حقوقی، کمک کنند و باری را از روی دوش آنها بردارند؟ اساساً چنین مسئله ای امکان پذیر است؟

دکتر گلشن پژوه: حتما می دانید که در فرایند تنظیم اساسنامۀ رُم برای تأسیس دیوان کیفری بین المللی، سازمان های غیردولتی ائتلاف وسیعی راه انداختند و کمک های تخصصی بسیاری به تنظیم کنندگان نهایی این سند ارائه دادند. پس این امر کاملاً اجراپذیر است؛ اما یقیناً طیفی دارد: از ساده سازی اسناد و مذاکرات و محتواها برای جامعۀ هدف با هدف ارتقای درک آنها از واقعیت آنچه در فلان موضوع مهم حقوقی در سطح مربوطه در جریان است گرفته، تا تشکیل تیم های حقوقی متشکل از اساتید و کارشناسان برجسته که می توانند بدون نگرانی از موقعیت های رسمیِ شغلی، با آرامش و ذهن باز، بازوی کارشناسی دولت در راستای کاهش هرچه بیشتر نقاط ضعف و ارتقای نقاط قوت فرایندها و مسایل حقوقی باشند.

گرچه همه این موارد باز می گردد به نوع نگاه دولت به نهادهای غیردولتی و در همان حال نیز نوع نگاه سمن ها به دولت و اعتمادی که به آن دارند.

۷. با توجه به تجربه ای که جنابعالی در سطح مدیریتی در سازمان های غیردولتی دارید، اگر نکته یا خاطرۀ آموزنده ای دارید که احساس می کنید به اشتراک گذاشتن آن می تواند مفید باشد، خوشحال خواهیم شد برای ما و مخاطبان بازگو بفرمایید.

دکتر گلشن پژوه: بخش عمده ای از سازمان های غیردولتی کشورمان در فضای داخل کشور فعال هستند و وقتی به فعالیت های آنها نگاه می کنید می بینید اغلبشان، با وجود تمام ناملایمات و کاستی های موجود، حرکتی رو به رشد دارند و با سرعتی اندک یا گاهی زیاد، در حال تعالی و بهبود هستند.

همین امر برای سازمان های غیردولتی ای که بخش یا تمام فعالیت خودشان را متمرکز بر حوزۀ بین الملل کرده اند نیز وجود دارد. شاید گاهی اوقات این تصور پیش آید که اینگونه سمن ها، خصوصاً وقتی در اجلاسی در خارج از کشور شرکت می کنند، در آسمان ها سیر می کنند و وقت و زمانشان صرفاً بر دید و بازدید و گشت و گذار و لذت بردن از فضای ایجادشده متمرکز است. در صورتی که اینگونه نیست و غالباً میزان استرسی که به کارشناسان و مسئولان اینگونه سمن ها در طول دورۀ حضورشان در کنفرانس یا جلسه و نشستی در سازمان ملل متحد وارد می شود، بیش از حدِّ تصور است. گرچه این امر به تعهد سمن به بهره وری از زمان و امکانات پیش آمده هم مربوط است و الزاماً برای همه یکسان نیست.

به همین دلیل، خاطرات من بیشتر باز می گردد به لحظاتی از تلاشی که اینگونه سمن ها در فضاهای بین المللی انجام می دهند و بعد از کلی زحمت، می توانند بیانیه ای را در مقابل بیش از ۲۳۰ نمایندۀ دولت و سازمان ها و نهادهای منطقه ای و بین المللی بخوانند و از منافع ملتشان دفاع کنند، یا با تمام وجود تلاش می کنند نمایشگاه یا نشستی را در صحن سازمان ملل متحد ترتیب دهند تا با استفاده از آن نکته یا اعتراضی را به اطلاع افکار عمومی بین المللی برسانند و مواردی از این دست.

در این فضا، برخی اتفاقات، گرچه در زمان خود سخت و دلهره و استرس آورند، اما همانند هر چیز دیگر در زندگی، یادآوریشان دلنشین است. در اصل، هرچه تجربه چالشی تر باشد، یادآوری اش در آینده جذاب تر و دلنشین تر است. انگار صرفاً آن زمان هاست که ما زندگی را زندگی کرده ایم و بقیه به روزمرگی گذشته.

خاطرم هست در سال های نخستی که سازوکار یو پی آر (UPR) در شورای حقوق بشر (ژنو) راه افتاده بود، همانند اکنون، برای هر کشور ده سازمان غیردولتی می توانستند بیانیه بخوانند. منتها آن زمان وقت گرفتن برای این امر، بصورت حضور فیزیکی بود. یعنی ده صندلی خالی وجود داشت، نمایندگان سمن ها رأس ساعت هشت صبح که در ورودی سازمان ملل متحد باز می شد، می بایست با نشان دادن بارکد کارت خود، یک در امنیتی را باز می کردند و بعد فاصله ای حدوداً سیصد چهارصد متری به همراه بیست سی پله را با آخرین سرعت ممکن می دویدند تا خودشان را به یکی از آن صندلی ها برسانند. این فرایند دویدن، از همدیگر جلو زدن، دوست و رقیب و دشمن را همه به چشم رقیب دوی چهارصد متر نگاه کردن، به یکباره لوازم یا موبایل از دست رها شدن و تردید که برگردم بردارم یا اولویت را به دویدن بدهم، تلاش بسیار زیاد نمایندگانی از سمن ها که سنی از ایشان گذشته بود و به سختی می توانستند بدوند، فریب هایی که برخی از سمن ها می زدند و با دوچرخه وارد فضای سازمان ملل متحد می شدند (در ورودی آن فرق می کرد و زودتر از ساعت ۸ می توانستند وارد شوند) و لذا رأس ساعت ۸ نهایتاً چند پله را باید بالا می رفتند و با آرامش روی صندلی های مذکور می نشستند و بسیاری موارد دیگر همگی از روندهای عجیب و سخت و دلهره آور آن سال ها بود که بعدها با اعتراض سمن ها و پیگیری دولت ها اصلاح شد و تبدیل شد به وقت گیری اینترنتی. گرچه آن هم بسیار استرس برانگیز است و با توجه به سرعت پایین اینترنت در کشور و حجم بالای درخواست ها هنگام وقت گرفتن برای جلسات مهم، استرس و فشار روحی بسیاری در عرض چند ثانیه به کارشناسانی که وقت می گیرند وارد می آورد، اما همه اذعان دارند که که رویه ای بسیار بهتر و متمدنانه تر نسبت به رویۀ قبلی است.

۸. اگر موضوعی باقی مانده است و دوست دارید به آن اشاره کنید، در خدمت شما هستیم.

دکتر گلشن پژوه: آرزوی سلامتی و موفقیت برای شما و وبسایت خوبتان؛ و این امیدواری که نگاه موسع، مبتنی بر صبوری، پذیرش آزمون و خطا، کمتر امنیتی و بیشتر فرصت محور به سازمان های غیردولتی داخلی رواج یابد و ان شاء الله کشور بتواند از این ظرفیت عظیم در راستای بهبود اوضاع شهروندان، هم از حیث سیاسی و هم اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی بهره مند شود.

بنده و همکارانم در سایت دیدبانان دادگستر (دیداد) نیز از وقتی که در اختیار ما قرار دادید و همچنین از پاسخ های دقیق و توضیحات مفید جنابعالی تشکر می کنیم.