پیش نشست همایش ملی «صیانت از کرامت انسانی در اندیشه حقوقی اسلام»

پیرو هماهنگی های انجام شده و در ادامه پیش نشست های تخصصی قبلی مربوط به همایش ملی یاد شده که طی چند ماهه اخیر در تهران، قم و تبریز برگزار شده ، در مورخ ۳۰ / ۰۶ / ۹۱ پنجمین پیش نشست علمی همایش با عنوان «تأملی بر مناسبات کرامت تکوینی و کرامت تشریعی» در محل پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در قم برگزار شد.

در این نشست علمی ابتدا دبیر کمیسیون توضیحاتی در خصوص فرآیندهای علمی مربوط به تولید فکر و اندیشه ورزی در عرصه اسلام و حقوق بشر به ویژه با تمرکز بر صیانت از کرامت انسانی ارائه کرد و تأکید نمود که که همایش ملی «صیانت از کرامت انسانی در اندیشه حقوقی اسلام» اگرچه برای بزرگداشت روز حقوق بشر اسلامی و کرامت انسانی تعیین شده ولی شروعی برای یک حرکت علمی مستمر و همه جانبه است که انشالله در سال های آتی در سطح جهانی نمود قابل توجهی پیدا کند و هر ساله به بهترین پژوهشگران عرصه اسلام و حقوق بشر جایزه ویژه «اسلام و کرامت انسانی» تقدیم شود.

در ادامه جلسه حجت الاسلام دکتر دیلمی بحث تخصصی خود را ارائه کرد. وی در ابتدا اعلام داشت که موضوعات حقوق بشر از چند زاویه قابل بررسی است:

۱. مطالعات بنیادی، ریشه ای و فراحقوقی؛

۲. مطالعات متمرکز بر قواعد موضوعی مجری حقوق بشر؛

۳. مطالعات متمرکز بر سطح تحقق حقوق بشر.

این عضو هیئت علمی دانشگاه قم تأکید نمود که نباید در بحث دقیق حقوقی، سطوح مطالعات را خلط نمود، اگرچه این حوزه‌ها با هم مرتبطند و ارتباطات مربوطه در جای خود قابل بررسی و توجه می‌باشد. ایشان همچنین به عنوان مقدمه دوم قبل از ارائه بحث اصلی خود اعلام داشت که طرح یک بحث جزئی در حیطه موضوعات متنوع حقوق بشر نباید به معنای داوری در مورد کلیت منظومه فکری مزبور تلقی شود چرا که این منظومه فکری جهات مثبت و منفی دارد و بر همین اساس اگر بخشی از این منظومه فکری مورد نقد و ارزیابی قرار گرفت یا تأیید شد، نباید به کلیت این نظام فکری نسبت داده شود یا حمل بر آن شود که ارائه کننده مبحث به این مهم عنایت نداشته است.

دکتر دیلمی در ادامه با تأکید بر اینکه کرامت در مباحث حقوق بشر از جمله بنیادی ترین موضوعات است و بررسی حاضر در جلسه نیز مطالعه ای بنیادی محسوب می شود، پرسش هایی را مطرح کرد که در حیطه موضوع جلسه حاضر قابل طرح هستند از جمله اینکه مفهوم کریم بودن و تکریم انسان چیست و وضعیت مخالف آن کدام است؟ امکان و ابزار شناسائی کرامت انسان چگونه است؟ منشأ و ملاک آن چیست؟ ماهیت و جنس آن کدام است؛ قهری است یا اکتسابی؟ و از منظری دیگر، حقیقی و نفس الامری است یا جعلی، قراردادی و تشریعی؟ در صورتی که ماهیت تکوینی داشته باشد رابطة آن با تکریم و احترام تشریعی انسان چگونه خواهد بود؟ آیا می تواند مبنائی برای تکریم تشریعی باشد؟ قلمرو این تأثیر گذاری تا کجاست؟ و به طور مشخص چه اصول و هنجارهای تشریعی بر آن مترتب می گردد؟

وی افزود: در این بررسی تنها به پاسخ پرسشهای اخیر مربوط به رابطة کرامت تکوینی و تشریعی پرداخته می شود؛ و پاسخ پرسشهای نخستین در حدی که پیش فرضهای تصوری یا تصدیقی این بحث را تشکیل می دهد، مورد توجه قرار می گیرد.

 سخنران در ادامه تأکید کرد: به نظر می رسد که در حوزة مطالعات اندیشمندان معاصر مسلمان در باب این موضوع بیشتر به پاسخ های سلبی یا ایجابی به اصل پرسشهای مذکور پرداخته شده است. اما بر فرض قبول کرامت ذاتی و تکوینی که جوهرة این نظریه را  تشکیل می دهد، باید معلوم گردد که : رابطة منطقی آن با تکریم تشریعی چگونه است؟ و قلمرو تأثیر این وضعیت طبیعی در قراردادها و تشریعات اخلاقی و حقوقی در چه حدی است؟ و جایگاه استناد به این اصل تشریعی استنباط شده، در مرحلة اثبات هنجارهای اخلاقی و حقوقی، به ویژه با توجه به منطق معرفت دینی، کجاست؟ هدف این بحث تأملی در باب پاسخ های مطرح یا قابل طرح به این پرسشها است.

این پژوهشگر مطالعات اسلام و حقوق بشر در ادامه بحث خود ضمن تبیین مفهوم کرامت و تفاوت آن با فضیلت و همچنین ضمن بیان انواع کرامت و طرح برخی نقدها بر کاربرد عبارات کرامت ذاتی و کرامت اکتسابی، دیدگاه خود را در مورد مفهوم کرامت ذاتی و اکتسابی بیان داشت. بنا به تعریف ایشان، کرامت ذاتی یعنی کرامتی که مُقوّم ذات انسان است و بدون آن ذات آدمی فرو می ریزد و همه انسان ها از آن برخوردارند و کرامت اکتساب یا اختیاری، کرامتی است که قابل تحصیل است و بین افراد فرق می کند.

وی در ادامه تقسیم بندی از دیدگاه های مطروحه در سطح جهانی راجع به کرامت انسانی ارائه کرد و سپس با مروری بر آرا اندیشمندان مسلمان گفت: از میان عرفای شناخته شده بزرگانی همانند ابن عربی و در میان علمای اسلامی معاصر از جمله آیت الله جوادی آملی و مرحوم علامه محمد تقی جعفری و برخی علمای دیگر کرامت ذاتی انسان را مورد تأکید قرار می دهند ولی در مقابل، بعضی از اندیشمندان اسلامی، کرامت انسان را ذاتا اکتسابی می دانند یا اقتضایی یا ذاتی تعلیقی. دکتر دیلمی در ادامه دیدگاه های مختلف اندیشمندان اسلامی در مورد اینکه آیا کرامت انسانی قابل سلب است یا خیر؟ را ارائه کرد و تأکید نمود که به اعتقاد وی کرامت انسان قابل سلب نیست چرا که مقوّم  ذات بشر است.

در ادامه ارائه بحث جلسه، سخنران به بررسی پرسش مربوط به منشاء کرامت انسان پرداخت و اینکه منشاء کرامت چه تأثیری بر تشریع و قانونگذاری بر جای می گذارد و اگر به اصل تشریعی حق کرامت انسان رسیدیم ، جایگاه استنادی این اصل به ویژه در مقام اثبات کجاست؟

دکتر دیلمی در پاسخ به منشاء کرامت، نظرات مختلف اندیشمندان اعم از مسلمان یا غیر مسلمان که هریک به موردی خاص تأکید کرده اند را برشمرد: خلیفة اللهی، عقل و خرد، قوه ناطقه، مختار بودن و قوه استطاعت و آزادی انسان، قدرت تسخیر موجودات دیگر، اجتماعی بودن، تیپ ظاهری انسان، غایت نفسی بودن (خودش هدف بودن)، فاعلیت و مسئولیت، قوه قدسیه انسان، علم انسان، هریک مواردی هستند که از سوی اندیشمندان به عنوان منشاء کرامت مطرح شده اند.

این عضو هیئت علمی دانشگاه قم در ادامه توضیحاتی در خصوص تأثیر اندیشه کانت و اگزیستانسیالیست ها بر اسناد بین المللی  حقوق بشر در عصر کنونی ارائه کرد و اینکه هریک از این اندیشه ها چه نگرشی به کرامت انسانی دارند و نتیجه این نگرش ها چه می شود. جمع بندی سخنران از توضیحات فوق این بود که در ادبیات حقوق بشر جهانی کرامت هم حکم تولید می کند و اصلی مولّد است و حکم ناظر و برتر بر سایر حق ها محسوب می شود و در فرآیند اجرای حق های دیگر مورد استفاده قرار می گیرد.

دکتر دیلمی در ادامه بحث خود که با تمرکز بر اندیشه اسلامی انجام شد ابتدا توضیحاتی در مورد نسبت هست ها با باید ها و یا دانش و ارزش ارائه کرد و اینکه آیا به نظر وی می شود از هست ها یا واقعیات هنجارها را استنباط کرد و یا خیر؟ سپس تأکید نمود که دامنه قلمرو کرامت در عرصه تشریع، در هر نگاهی تابع نوع تلقی از مبنا و منشاء کرامت تکوینی است.

غرب چون مبنا را آزادی و خود مختاری می داند در حوزه قانون گذاری هم این گونه نظر می دهد که هیچ قانون گذاری نباید به این اصل لطمه بزند، در مقابل، وقتی مبنای کرامت را همانند بسیاری از علمای اسلامی خلیفة الهی و امانتداری الهی بدانیم، معلوم است که در حوزه تشریع و قانون گذاری با همان ملاک قلمرو کاربری کرامت انسان معنا پیدا می کند. وی تأکید کرد که اگر بگوئیم مبتنی بر خلیفة اللهی انسان هنجارها در مرحله تشریع و قانونگذاری برای صیانت از کرامت انسان تنظیم می شوند، باید عناصر و متعلقات خلیفه اللهی از جمله مرید بودن، مختار بودن یا ربوبیّت را مورد توجه قرار دهیم یعنی باید هم فضیلت های اخلاقی و هم اختیار و آزادی انسان دیده شود. نتیجه این پذیرش آن می شود که در حوزه تشریع باید مجموعه فاعلیت و آزادی انسان را به میزانی که در مفهوم کرامت انسانی می پذیریم، ملاک قرار دهیم و در این صورت خروجی ما بسیار متفاوت خواهد شد با نگرشی که به این ابعاد توجه ندارد و یا مبنای فعل اخلاقی انسان در جامعه را درک نمی کند.

دکتر دیلمی در پایان بحث خود تصریح کرد: اینکه آیا می شود اصل تشریعی مولّد و ناظری بنام کرامت انسانی را در اندیشه اسلامی بپذیریم با خیر؟ به نظر می رسد به این کلیت نمی شود ولی در قلمرو محدودی که داده های قطعی و عمومی بشر لازمه مختار بودن بشر محسوب می کنند، کارائی اصل مزبور به عنوان اصل مولّد و ناظر کاملا قابل قبول است، در سایر موارد به عنوان اصل تکمیلی و تفسیری به کار خواهد رفت.

در ادامه جلسه، حجت الاسلام سید جواد ورعی عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دکتر قماشی     عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان، حجت الاسلام قدیر عضو هیئت علمی دانشگاه قم، حجت الاسلام دانش پژوه مدیر گروه حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، دکتر قاسمی عضو هئیت علمی دانشگاه قم، دکتر طباطبائی عضو هیئت علمی پردیس قم دانشگاه تهران، هر یک نقد و نظری مطرح و دیدگاه های خود را بیان داشتند.

در پایان جلسه، ضیائی فر دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی با تشکر از مشارکت فعال یکایک اندیشمندان حاضر در نشست و عذر خواهی از اساتیدی که مجال طرح دیدگاه پیدا نکردند، اظهار امیدواری نمود که مجموعه این بحث ها و اندیشه ورزی ها به ارتقاء تفکر و تعمیق مطالعات حوزه اسلام و حقوق بشر منتهی شود و این فرآیندهای علمی در ابعاد مختلف شکل عملی و کاربردی پیدا کند تا مردم به طور محسوس و ملموس ببینند که در عرصه های  متنوع زندگی آنها حقوق و کرامت انسانی رعایت می شود و خود نیز نقش لازم را در صیانت از کرامت انسانی برابر اندیشه اسلامی ایفا نمایند.

شایان ذکر است همایش «صیانت از کرامت انسانی در اندیشه حقوقی اسلام» بزودی در قم با پیام و مشارکت مراجع عظام و نیز با حضور علما و اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی در مرکز فقهی ائمه اطهار علیهم السلام برگزار خواهد شد.

با تشکر از روابط عمومی کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران