پیش نشست تخصصی همایش ملی «صیانت از کرامت انسانی در اندیشه حقوقی اسلام»

پیرو هماهنگی های انجام شده توسط امور پژوهشی کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران، چهارمین پیش نشست تخصصی همایش ملی صیانت از کرامت انسانی در اندیشه حقوقی اسلام با عنوان «تأملی بر ابعاد نظری کرامت انسانی در موازین حقوقی بین المللی؛ گزارشی از بررسی ها و مطالعات کریستوفر مک کوردن» در سالن اجتماعات دفتر مرکزی کمیسیون حقوق بشر اسلامی برگزار شد. در این نشست، ابتدا دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی توضیحاتی درخصوص ضرورت مطالعات عمیق مربوط به کرامت انسانی و شناخت دقیق تر آنچه از سوی مکاتب فکری مختلف مطرح شده ارائه کرد و یادآوری نمود که این پیش نشست در این راستا برگزار می شود. سپس دکتر بهرام مستقیمی عضو هیأت علمی دانشکده حقوق دانشگاه تهران، گزارش خود در مورد بررسی ها و مطالعات حقوقدان بین المللی، کریستوفر مک کوردن راجع به کرامت انسانی را ارائه نمود. در ادامۀ جلسه، دیگر اساتید حاضر در این نشست هر یک به طرح نظرات و دیدگاه های خود پرداختند و یا پرسش هایی را در خصوص ابعاد نظری مطالعات مک کوردن مطرح کردند که دکتر مستقیمی بدانها پاسخ داد.

دکتر مستقیمی در ارائه گزارش خود راجع به بررسی ها و مطالعات کریستوفر مک کوردن راجع به کرامت انسانی، ابتدا اعلام داشت: مک کوردن در مطالعات خود مقدمتاً یکسری پرسشهای اساسی را مطرح کرده از جمله اینکه آیا کرامت مبنای حقوق بشر است یا خود یک حق در کنار سایر حقوق محسوب می شود؟ منشاء کرامت چیست؟ آثار کرامت انسانی بر حقوق بشر چیست و موارد مشابه دیگر. این حقوقدان بین المللی در ادامه، مروری تاریخی بر کرامت انجام داده است و با توجه به رویکرد فکری خود آغاز بررسی هایش را یونان و رم باستان قرار داده و ابراز داشته که در دوره ای کرامت انسان با جایگاه اجتماعی فرد پیوند داشته نه اینکه برای انسان بماهو انسان معنا داشته باشد ولی در طول تاریخ همواره ترکیبی از این دو نگاه برجسته شده اند. کریستوفر مک کوردن در پاسخ به اینکه منشاء کرامت چیست؟ در تحقیقات خود سه دیدگاه را مطرح کرده است. یکی دیدگاه مذهبی که ریشه کرامت انسان را به خداوند منتسب می سازد، دوم دیدگاه قائل شدن به جوهره انسان بماهو انسان و عقل خودبنیاد با ترکیبی از اهمیت دهی به دموکراسی خواهی و سوم دیدگاهی که جامعه و جمع را دارای خصوصیتی می داند که می تواند منشاء کرامت افراد بشر قرار گیرد. دکتر مستقیمی در ادامه گزارش خود به نقل از کریستوفر مک کوردن اعلام داشت: از نیمه قرن بیستم مفهوم کرامت انسانی درعرصه بین المللی ورود پیدا کرده و در اسناد مختلفی اعم از منشور ملل متحد، اعلامیه جهانی حقوق بشر و کنوانسیون ها و قطعنامه های متعدد بین المللی نمود یافته است.

کریستوفر مک کوردن در مطالعات خود انعکاس کرامت انسانی در اسناد عام حقوقی بین المللی یا اسناد خاص و یا اسناد منطقه ای و حتی قوانین اساسی کشورهای مختلف را مورد واکاوی قرار داده است و به این نکته رسیده است که کشورهای مختلف در مورد اینکه کرامت انسانی خود پایه حقوق است یا یک حق در جوار سایر حقوق انسانی؟ دیدگاه های مختلفی دارند.

به باور حقوقدان بین المللی مورد مطالعه در این نشست علمی، اینکه چرا کرامت انسانی این همه طی دهه های اخیر اهمیت یافته و چه کارایی دارد؟ باید گفت: کرامت انسانی سنگ بنایی بوده تا کشورهای مختلف برای اهمیت دهی به انسان و حقوق و آزادی های او هم حساسیت های خود را ارتقاء بخشند و هم به توافقی برسند و انسجام بین آنها در اتخاذ رویکرد واحد برای ارتقای حقوق انسانی تقویت شود. کریستوفر مک کوردن در مطالعات خود مدعی است کرامت انسانی که در سطح بین المللی به اسناد حقوقی راه یافته است ریشه در هیچ منطقه خاص و مکتب فکری خاص ندارد و  غیرایدئولوژیک است. همچنین بی زمان می باشد تا در گذر تاریخ، همواره سنگ بنایی برای حمایت از انسان باشد و در این چارچوب مفهومی بتوان همه ارزش های غیرقابل تغییر برای صیانت از انسان را گردهم آورد.

دکتر مستقیمی در ادامه گزارش خود راجع به تحقیقات حقوقدان بین المللی یاد شده گفت: کریستوفر مک کوردن در بخش دیگری از بررسی های خود به عرصه عمل و اجرای موازین حقوقی قدم گذاشته و رویه های قضایی مختلف در سطح بین المللی و ملی را بررسی کرده است. بنا به ادعای محقق یاد شده، طیفی از قضات در آرای قضایی خود به صورت مستقیم به بحث کرامت انسانی ورود کرده اند و طیفی در تفسیر ماهوی حق های انسانی مختلف به این مفهوم نیز توجهی مبذول داشته اند. مک کوردن همچنین در بررسی های خود سعی کرده به این پرسش پاسخ دهد که کرامت انسانی بنا به تفسیر قضایی آیا مفهومی جهانشمول است یا نسبی؟ آیا مفهومی حداقلی است یا حداکثری؟ وی همچنین تفاوت نگرش دیوان بین الملل دادگستری به کرامت انسانی با دیوان دادگستری اروپا را نیز به صراحت مورد تأمل قرار داده و نتیجه گرفته است که دیوان دادگستری اروپا بر حسب ماهیت حقوقی خود  ورود جدی تری به این مفهوم  داشته و با نگرشی فردمحور و مبتنی بر فلسفه حقوق در غرب، تفاسیری در این حوزه ارائه نموده است.

مک کوردن همچنین مصادیق مختلفی مثل سقط جنین را برشمرده که نگرش تفسیر قضایی در بحث کرامت انسانی مربوط به هر مورد در مناطق مختلف جهان متفاوت بوده است.

دکتر مستقیمی در ادامه به نقل از مک کوردن اعلام داشت که محقق یاد شده چهار سنجه یا معیار را در بحث‌های ماهوی کرامت انسانی مطرح کرده که به زعم وی توافقی حداکثری در این خصوص  در سراسر جهان وجود دارد:

۱. ممنوعیت تحقیر و تخفیف در رفتار انسان با انسان های دیگر؛

۲. فرد نسبت به رفتارهایی که با وی می شود، رضامندی داشته باشد؛

۳. توجه به هویت فرد لازم است. به عبارت دیگر، خدشه بر هویت فرد خدشه بر کرامت انسانی است؛

۴. برخی اوضاع و احوال و شرایط باید برای بشر تأمین شود تا کرامت او رعایت شده باشد. مثل دارا بودن مسکن، غذا و بسیاری از دیگر حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی.

دکتر مستقیمی در پایان ارائه گزارش مربوط به تحقیقات حقوقدان بین المللی یاد شده راجع به کرامت انسانی، اعلام داشت: مک کوردن در مطالعات خود به این نتیجه رسیده است که علیرغم همه ارجاعاتی که قضات مختلف در سراسر جهان به مفهوم کرامت انسانی داشته و حتی بعضاً از تفاسیر همتایان خود در کشورهای دیگر بهره‌مند شده‌اند، واقعیت این است که مفهوم کرامت انسانی تبدیل به پوشش حداکثری و مورد وفاق جوامع و مکاتب فکری نشده است و همچنان دامنه مفهومی حداقلی از کرامت انسانی مورد توافق جهانی است و البته همین توافق حداقلی مفید است و برای جامعه بشری کاربردهای موثر متعددی دارد.

در ادامه این جلسه، دکتر محمدتقی عابدی استاد دانشگاه و قاضی دادسرای انتظامی قضات چند نقد بر دیدگاه مک کوردن مطرح کرد: اول اینکه اگر کرامت انسانی از حیث مفهومی یک مفهوم کلی، دارای برخی ابهامات و حداقلیِ مورد توافق همه فرهنگهاست، پس مراجع قضایی و اداری دست اندرکار امور حاکمیتی می توانند در چگونگی استناد بدان و اجرا و اعمال آن سلیقه ای عمل کنند و این رویکرد یعنی گسترش نسبی گرایی حقوق بشر، حال آنکه بعید است حقوقدان غربی یاد شده این نتیجه را بپذیرد. دوم اینکه ابهامات موجود در مفهوم کرامت انسانی درعمل باعث اختلاف نظرهای متعدد بین کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه یا کشورهای شمال و جنوب شده به نحوی که امری را یک طرف خلاف کرامت انسانی و حقوق بشر می داند و طرف مقابل آن را نه تنها خلاف کرامت انسانی نمی داند بلکه یک ارزش محسوب می کند.

سوم اینکه معیارهای چهارگانه ای که به زعم مک کوردن مورد وفاق جهانی است در مفهوم کرامت انسانی، به نظر می رسد مثل خود کلیت مفهوم کرامت از دیدگاه وی، دارای ابهامات است و می تواند مورد اختلاف نظر قرار گیرد. مثلاً رضامندی که وی مطرح کرده ظاهراً مبتنی بر فردگرایی مطلق مطرح در اندیشه فلسفی غرب بوده حال آنکه براساس مکاتب فکری دیگر از جمله اسلام در مواردی این امر قابل قبول نیست و در هر صورت مصلحت جامعه ممکن است راه دیگری را تجویز کند یا اینکه گفته اند تحقیر و تخفیف فرد موجب صدمه به کرامت انسانی است باز محل بحث است. غربی ها برخی از مصادیق مجازات ها را تحقیرآمیز می دانند ولی اندیشه اسلامی دیدگاه دیگری دارد. همچنین سنجه و معیار اینکه هویت فرد مخدوش نشود نیز کلی است و گرهی از مفهوم جوهری کرامت انسانی نمی گشاید.

دکتر مستقیمی در قبال نظر دکتر عابدی اعلام داشت: مک کوردن در تحقیق خود به عنوان مرجع تشخیص خدشه به کرامت انسان، ابزارهای دموکراتیک و پارلمان و آرای مردم را مطرح کرده است فلذا از نظر وی دموکراسی محور حل مشکلات مفهومی این حوزه است.

دکتر عابدی در تکمیل دیدگاه قبلی خود گفت: این راه حل مک کوردن نیز خود دور ایجاد می کند و در مواردی گره گشایی ندارد چرا که ممکن است قوانین مصوب پارلمان نیز بعضاً دچار اجمال،  ابهام و حتی تناقض باشند.

دکتر مستقیمی مجدد در خصوص دیدگاه مک کوردن اعلام داشت: وی ظاهراً آنچه در عمل در سطح جهانی به وقوع پیوسته را شرح حقوقی داده است نه اینکه با رویکرد فلسفی و انتزاعی یک دیدگاه خاص در مورد کرامت انسانی را مطرح سازد.

در ادامه این جلسه، دکتر باقر انصاری عضو هیأت علمی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی و رییس کرسی صلح، دموکراسی و حقوق بشر این دانشگاه به طرح نظرات خود در خصوص موضوع جلسه پرداخت. ایشان در ابتدا یادآوری کرد که تا دهه ۸۰ شمسی در کشور ما ادبیات مربوط به کرامت انسانی در سطح بسیار محدودی بود چنانچه در سطح جهانی نیز مطالعات مربوط به کرامت انسانی چندان گسترش پیدا نکرده بود ولی طی یک دهه اخیر هم در سطح داخلی و هم در سطح جهانی، پژوهش های مربوط به این حوزه گسترش جدی پیدا کرده است. وی در ادامه به برخی از آثار منتشره در سطح جهانی از جمله اثری به زبان اسپانیولی که بیش از ۱۰۰۰ صفحه است و فلسفه و تاریخ کرامت انسانی را بررسی کرده است، اشاره نمود. همچنین برخی از همایش های بین المللی برگزار شده در این خصوص از جمله همایشی در سوئیس در سال ۲۰۰۹ را مورد اشاره قرار داد و تأکید نمود: تعریف ایجابی از کرامت انسانی، کار سختی است بر همین اساس عمده مولفین تعریف های سلبی ارائه کرده اند که چه کارهایی را نباید کرد تا از خدشه به کرامت انسان جلوگیری شود. در رویکرد سلبی نیز گفته شده که بهتر است تعریف، مصداقی باشد تا حول مفاهیم کلی. امروزه در سطح بین المللی مجموعه مصادیق شناخته شده حقوق بشر را مصادیق اجلای کرامت انسانی محسوب می کنند.

دکتر انصاری در ادامه به تفکیک کرامت انسانی ذاتی و اکتسابی یا اجتماعی اشاره کرد و یادآوری نمود که در گذشته پژوهشگران غربی قائل به این تقسیم بندی نبودند ولی حالا در آثار آنها به طور جدی این تفکیک مطرح است. بر همین اساس کرامت بیرونی یا اجتماعی را ممکن است فردی داشته باشد و فرد دیگری نداشته باشد فلذا مفهومی نسبی است. اصطلاحآً این وجه از کرامت را حرمت های اجتماعی یا قانونی نیز می نامند چنانچه در ادبیات ما به عنوان حرمتهای شرعی مطرح است. رییس کرسی دموکراسی، صلح و حقوق بشر دانشگاه شهید بهشتی در ادامه بحث خود به جایگاه کرامت انسانی در اسناد بین المللی حقوق بشر اشاره نمود واعلام داشت ظاهراً واژه کرامت در اعلامیه جهانی حقوق بشر پیشنهاد رنه کاسن فرانسوی بوده است ولی به هرحال پس از اعلامیه جهانی حقوق بشر، این مفهوم در سطح بین المللی مفهومی دینامیک داشته است و تحت تأثیر تحولات مختلف قبض و بسط نظری یافته است. دکتر انصاری در ادامه به چهار رویکرد فکری اشاره کرد که در آثار محققین مختلف حقوقی بین‌المللی یا رویه های قضائی در خصوص کرامت انسانی دیده می شود: ۱) تأکید بر کرامت انسانی به عنوان منبع حقوق (لیبرال ها همانند جک دانلی دائماً بر منبع بودن (Source) کرامت تأکید دارند)، ۲) برخی با طرح عنوان «شأن توأم با کرامت انسان» تلاش می کنند که رعایت حق های نسل دوم و نسل سوم حقوق بشر را نیز در مباحث مربوط به کرامت انسان برجسته کنند. شایان ذکر است که در مورد حق های نسل سوم حقوق بشر در ادبیات تخصصی بین المللی، برخی معتقدند که مثلاً حق به توسعه، حق به صلح و مصادیق دیگر حقوق قانونی (Legal Rights) هستند و حقوق بشر نیستند.  در قبال این دیدگاه محققینی پیدا شده اند که بحث «کرامت جمعی یا گروهی» (Collective Rights) را مطرح می کنند و تأکید دارند که اگر هویت جمعی فرد زایل شود کرامت انسانی زایل گردیده است. ظاهراً این نگرش با اندیشه اسلامی، همدلی بیشتری دارد. ۳) رویکرد دیگر، کرامت را به عنوان یک حق مستقل مطرح می کند که این نگاه را به ویژه بعد از تصویب منشور حقوق بنیادین اروپا می توان در ماده یک آن دید که به صراحت می گوید: هر انسانی حق بر کرامت انسانی دارد. ۴) رویکرد دیگر، کرامت انسانی را بیشتر به عنوان عامل محدودکننده حقوق بشر و معیار تفسیر به کار می گیرد. در بحث های مربوط به دکترین حد صلاحدید (The Margin of Appreciation) که در اروپا مطرح است این کاربرد از مفهوم کرامت نیز دیده می شود یا در بحث های مربوط به تملک انسان و ژنوم انسانی و موارد مشابه، نگرش چهارم به کرامت انسانی را می توان یافت اگرچه در کنار آن بحث های اخلاقی نیز مطرح است.

دکتر انصاری پس از توضیح رویکردهای فکری یاد شده گفت: به نظر می رسد کریستوفر مک کوردن در تبیین خود از کرامت انسانی به حق های نسل دوم و نسل سوم حقوق بشر بی مهری کرده است. به علاوه ایشان آرای قضایی کمی را در رویه قضایی بررسی کرده که طبیعتاً محققین دیگر باید این ضعف را برطرف سازند. در مجموع، محقق یاد شده بر این باور است که محتوای حداقلی کرامت را باید همه بپذیرند ولی محتوای حداکثری در بستر تنوع فرهنگی کشورهای مختلف قابل دستیابی است.

 دکتر محمدباقر میرعباسی عضو هیأت علمی دانشکده حقوق دانشگاه تهران به عنوان اظهار نظر کننده بعدی جلسه اعلام داشت: اصولاً ارزش های کلی که حقوق بر اساس آنها بنا می شود خود یک بحث جدی می طلبد مثل اصل عدالت که همه نظام های حقوقی می پذیرند ولی در مورد محتوای آن ارزش، اختلاف نظر زیاد است. همین امر را در حیطه کرامت انسانی نیز می‌توان از نگاه ارزشی مطرح نمود.

نکته دیگر اینکه ظاهراً نگرش به کرامت انسانی دو تاریخ منفک از هم دارد. یکی از عهد باستان تا دوره رنسانس که بیشتر در همه فرهنگها ریشه مذهبی و الهی به مفهوم کرامت معنا می داده است و دوم بعد از رنسانس در غرب که فردگرایی خود مختار و مبتنی بر عقل خودبنیاد محور مفهوم کرامت قرار گرفته یا در مقابل آن جامعه گرایی و دیدگاه های دیگر بشری مطرح شده اند. اینکه هر جامعه ای کدام دیدگاه را می پذیرد ظاهراً به مکتب فکری آن جامعه مربوط می شود.

نکته سوم اینکه به نظر می رسد مک کوردن درنوع تحلیل خود از آرای دیوان بین المللی دادگستری در مورد کرامت انسان حق مطلب را به خوبی ادا نکرده است، در حالی که دیوان در دهه های اخیر راجع به حقوق بنیادین بشر نکات مهمی را در رویه قضایی خود عرضه داشته است چنانچه در برخی آثار منتشره به زبان فارسی از جمله مقاله این جانب در کتاب حقوق بشر در جهان معاصر از سری انتشارات کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران این مطلب به تفصیل شرح داده شده است.

دکتر ابراهیم گل، مدرس و پژوهشگر حقوق بین الملل آخرین اظهار نظرکننده در جلسه بود که اعلام داشت: اینکه مک کوردن برای حل مرجع تشخیص کرامت به دموکراسی اشاره کرده ، مشکل حل نمی شود چرا که دموکراسی ها در سطح جهان متفاوت هستند و مکاتب مبنایی دموکراسی نیز تنوع دارند.

نکته دیگر اینکه به نظر می رسد در بحث کرامت انسان ابتدا باید تصور خود از انسان را مشخص کنیم تا بعد مبتنی بر زاویه دید خود از انسان در خصوص کرامت وی سخن بگوییم. در مجموع، آنچه آشکار است اینکه در سطح بین المللی، کرامت انسانی یک هسته سخت دارد که هیچ تردیدی در آن نیست و یک هسته نرم که تنوع دیدگاه ها در این حوزه قابل تصور است. وی در پایان اضافه نمود که اگر به جای اصطلاح کرامت انسان از شأن انسان استفاده کنیم شاید در حل برخی از مباحث مطروحه مفیدتر باشد.

پس از اظهارنظرهای یاد شده، مجدداً دکتر مستقیمی جمع بندی از نظرات مک کوردن عرضه داشت و آنگاه دبیر کمیسیون حقوق بشر اسلامی ضمن تشکر از اساتیدی که اظهار نظر کردند و پوزش از اساتیدی که امکان طرح دیدگاه های آنان به جهت ضیق وقت فراهم نشد، اظهار امیدواری نمود که همین روحیه امانت داری ، صداقت و انصاف در بیان دیدگاه های محققان سایر کشورها ومکاتب فکری و شجاعت نقد عالمانه دیدگاه های مزبور که در این جلسه دیده شد، روز به روز در کشور ما بسط یابد و مجموع این تلاش های علمی خصوصا مباحث مربوط به کرامت انسانی، به افزایش حساسیت های صاحبان قدرت و عموم مردم در رعایت کرامت و حقوق انسانی کمک نماید چرا که اگر در عمل وضع بشر بهتر نشود این بحث ها در واقع خاصیت اصلی خود را نشان نداده است وهمایش ملی آتی نیز به اهداف خود نائل نخواهد شد.

شایان ذکر است که کریستوفر مک کوردِن استاد حقوق بشر دانشگاه آکسفورد است ونتیجه تحقیقات وی در مورد کرامت انسانی در قالب مقاله مفصل ۷۰ صفحه ای با عنوان «کرامت انسانی و تفسیر قضائی حقوق بشر» در شماره ۴مجلد ۱۹ فصلنامه اروپائی حقوق بشر سال ۲۰۰۸ منتشر شده است. اثر مزبور از سوی دکتر بهرام مستقیمی به فارسی ترجمه شده که قرار است از سوی کمیسیون حقوق بشر اسلامی ایران در قالب مجموعه ای از آثار متفکران حقوقی بین المللی در مورد کرامت انسانی منتشر شود.

با تشکر از روابط عمومی کمیسیون حقوق بشر اسلامی