- یکشنبه ۱۳ آبان ۱۴۰۳
- درباره دیداد
- تماس با ما
نام فیلم: نجات سرباز رایان
شعار فیلم: تنها یک مرد در خانواده باقی مانده و مأموریت این است که وی را نجات دهند
سال تولید: ۱۹۹۸
محصول: آمریکا
کارگردان: استیون اسپیلبرگ
بازیگران: تام هنکس، وین دیزل، تام سیزمور و ...
مدت زمان: ۰۲ ساعت و ۴۹ دقیقه
درجه بندی سنی: مناسب برای بزرگسالان (۱۷ )
امتیاز در سایت IMDB: ۶.۸ از ۱۰
ارزش دیدن فیلم برای حقوقی ها: بسیار زیاد / زیاد / معمولی / کم / بسیار کم
مقدمه و داستان فیلم
جنگ های اول و دوم جهانی منبعی غنی و الهام بخش برای بسیاری از فیلم سازان بوده و تاکنون فیلم های بسیاری داستان خود را از روی یکی از این دو رویدادِ خانمان سوز قرض گرفته اند و سعی در نشان دادن اَبعاد مختلف این دو جنگ داشته اند؛ بعضی از فیلم ها تنها در بخشی از داستان خود به یکی از این دو جنگ پرداخته اند و بعضی دیگر در بستر حوادث تاریخی منتسب به آنها اتفاق می افتند. فیلم سینمایی «نجات سرباز رایان» به کارگردانی استیون اسپیلبرگ از جمله شاهکارهای سینمایی است که در دسته دوم قرار می گیرد و نبرد معروف نرماندی و حوادث پس از آن را بسترِ اصلیِ وقوعِ داستانِ فیلم قرار داده است.
در این فیلم سینمایی که با بازسازی صحنه آغازین نبرد ساحل اوماها در نرماندی فرانسه آغاز می شود، داستان گروهی از سربازان به فرماندهی کاپیتان جان میلر (با هنرنمایی تام هنکس) روایت می شود که به دنبال یافتن و بازگرداندن سرجوخه رایان (با بازی مت دیمون) به پشت خطوط جبهه هستند. علت بازگرداندن سرجوخه رایان این است که خانوادۀ رایان ۴ فرزند دارند که ۳ فرزند آنها به فاصلۀ کمی از یکدیگر در جبهه های مختلف جنگ کشته شده اند. زمانیکه ارتش از این موضوع آگاه می شود و در می یابد که از خانوادۀ رایان تنها یک فرزند پسر باقی مانده است، بلافاصله گروهی را مأمور می کنند تا وی را پیش از کشته شدن به پشت جبهۀ جنگ بازگردانند.
شایان ذکر است، در هفتاد و یکمین مراسم اسکار، فیلم «نجات سرباز رایان» در ۱۱ بخش نامزد دریافت جایزۀ اسکار شد که در نهایت موفق شد ۵ مجسمه اسکار ازجمله اسکار بهترین کارگردانی را از آن خود کند.
پیش درآمدی بر نقد فیلم
برای شروع نقدِ فیلمِ «نجات سرباز رایان» از منظر حقوق بین الملل بشردوستانه بهتر است بحث را با ذکر این نکته آغاز کنیم که وقایع این فیلم در سال ۱۹۴۴ یعنی سال های پایانی جنگ دوم جهانی و حدود پنج سال پیش از تصویب کنوانسیون های چهارگانه ژنو ۱۹۴۹ که چارچوب حقوق بین الملل بشردوستانه را تشکیل می دهند، اتفاق می افتد. بنابراین، مفاد کنوانسیون های ژنو ۱۹۴۹ و پروتکل های الحاقی آن که چارچوب اصلی این نقد را تشکیل می دهند، در زمان به وقوع پیوستن داستان این فیلم وجود نداشته اند. اما بررسی این فیلم از منظر حقوق بین الملل بشردوستانه و در چارچوب کنوانسیون های ژنو ۱۹۴۹ از دو جهت حائز اهمیت است:
اول، پیش از کنوانسیون های چهارگانۀ ژنو، معاهدات بین المللی دیگری وجود داشته اند که مبناء و پایۀ حقوق بین الملل بشردوستانه را تشکیل می دادند؛ ازجمله مقررات هر دو کنوانسیون های لاهه راجع به جنگ زمینی مورخ ۲۹ ژوئیه ۱۸۹۹ و ۱۸ اکتبر ۱۹۰۷، و کنوانسیون ۱۹۳۹.
دوم، بررسی اتفاقات این فیلم از منظر حقوق بین الملل بشردوستانه، فارغ از زمان به وقوع پیوستن داستان آن، فرصت مناسبی برای دانشجویان و پژوهشگران علاقمند به حقوق بین الملل بشردوستانه است تا خارج از کلاس درس و فراتر از سرفصل های درسی که گرفتار تکرار و یکنواختی شده اند، خود را در یک میدان جنگ واقعی فرض کنند و با این تصور نسبت به چگونگی اِعمال و اجرای حقوق بین الملل بشردوستانه و موارد نقض آن در این فیلم و همچنین امکان پذیر بودن اجرای حقوق پیش گفته در فضای یک جنگ واقعی گام بردارند.
حقوق بین الملل بشردوستانه چیست؟
به طور خلاصه، حقوق بین الملل بشردوستانه (International Humanitarian Law - IHL) یا حقوق در جنگ (jus in bello) مجموعه ای از قوانین معاهده ای و عرفی هستند که به دنبال کاهش اثرات مخاصمات مسلحانه بر اساس دلایل انسان دوستانه می باشند. تلاش حقوق بین الملل بشردوستانه بر آن است تا از یک سو از افرادی که در مخاصمات مسلحانه شرکت ندارند و یا از زمانی به بعد دیگر نقشی ایفاء نمی کنند (مانند امدادگران، اسیران، نظامیان، مجروحان و ...) حمایت کند و از سوی دیگر، ابزار و روش های جنگیدن را محدود نماید. نقض این حقوق در اساسنامۀ دیوان بین المللی کیفری به عنوان «جنایت جنگی» مورد شناسایی قرار گرفته و جنایت کاران جنگی را بر اساس شرایطی می توان در دیوان یادشده مورد تعقیب و محاکمه قرار داد.
منشاء شکل گیری حقوق بین الملل بشردوستانه رعایت مسائل اخلاقی در زمان جنگ است و مهم ترین قواعد آن از جمله انسانیت، تفکیک، تناسب و اقدامات احتیاطی ریشه در اخلاق دارند. مروری گذرا بر این قواعد، به خوبی نشان دهندۀ اخلاق محور بودن این قواعد است.
قاعدۀ انسانیت (و الزامات وجدان عمومی) را باید یکی از قواعد بنیادین حقوق بین الملل بشردوستان و اخلاقی ترین قاعدۀ آن به حساب آورد که به دنبال حمایت از رزمندگان در شرایطی است که تحت حمایت های حقوق بین الملل بشردوستانۀ معاهده ای یا عرفی قرار نمی گیرند . مفهوم مخالف این قاعده بیانگر آن است که هر آنچه که صریحاً به موجب حقوق بین الملل بشردوستانه (اعم از معاهده ای یا عرفی) منع نشده است، مجاز شمرده نمی شود. این قاعده با عنوان «شرط مارتِنز» نیز شناخته می شود . این قاعده در بند ۲ مادۀ ۱ پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون های چهارگانۀ ژنو و با تعمیم شمول آن به غیرنظامیان، مورد توجه قرار گرفته است.
قاعدۀ مهم بعدی، قاعدۀ بنیادین تفکیک است. این قاعده برای نخستین بار در کتاب قرارداد اجتماعی ژان ژاک روسو در قرن ۱۸ مورد توجه قرار گرفت. روسو اعتقاد داشت که «جنگ به هیچ وجه رابطۀ انسان با انسان نیست بلکه رابطه ای میان دولت هاست که در آن، اشخاص به طور تصادفی و نه به عنوان انسان و حتی نه به عنوان شهروند بلکه به عنوان سرباز، با هم دشمنند .... چون هدف از جنگ، ویران کردن کشور دشمن است، بنابراین کشتن مدافعان کشور دشمن، مادام که در جنگ شرکت دارند مشروع است اما به محض اینکه آنها اسلحه بر زمین بگذارند و تسلیم شوند، دیگر دشمن یا نمایندۀ دشمن نیستند و دوباره صرفاً انسان می شوند و دیگر سلب زندگی آنها مشروع نیست». روسو بدین وسیله به اهمیت تفکیک میان نظامیان و غیرنظامیان و ضرورت احترام به حقوق آنان پرداخت. قاعدۀ تفکیک در مادۀ ۴۸ پروتکل اول و مادۀ ۱۳ پروتکل دوم کنوانسیون های چهارگانۀ ژنو ۱۹۴۹ درج شده است و از سوی دیوان بین المللی دادگستری در رأی مشورتی خود در قضیۀ سلاح های هسته ای، به عنوان یکی از اصول اساسی حقوق بشردوستانۀ حاکم بر درگیری و یکی از اصول غیر قابل تخطی در حقوق بین الملل عرفی، معرفی شده است. این اصل اقتضاء دارد که حملات فقط متوجه اهداف نظامی شوند، بدون وارد کردن صدمات جانبی نامتناسب به غیرنظامیان و اموال غیرنظامی».
قاعدۀ بعدی قاعدۀ تناسب است که در پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون های چهارگانۀ ژنو، مطرح گردیده و به دنبال «برقراری تعادل میان دو گرایش دور از هم است؛ که یکی از آنها به ملاحظۀ نیازهای نظامی و دیگری به ملاحظۀ ضروریات انسانی القا می شود». به موجب این اصل «حمله نباید موجب آسیب رساندن به افراد و اموال غیرنظامی در حدی گردد که در مقایسه با امتیاز نظامی مورد انتظار، بیش از اندازه باشد».
و سرانجام قاعدۀ احتیاط یا اقدامات احتیاطی که به نوعی مکمل قاعدۀ تفکیک به حساب می آید و تعریف کلی آن به موجب بند ۲ مادۀ ۵۷ پروتکل اول الحاقی به کنوانسیون های چهارگانۀ ژنو ۱۹۴۹ و قاعدۀ ۱۵ مجموعۀ قواعد حقوق بین الملل بشردوستانۀ عرفی آن است که طرفین مخاصمه، اقدامات احتیاطی لازم را جهت تفکیک میان نظامیان و غیرنظامیان و اموال نظامی قائل شوند بطوریکه از تلفات و صدمات تصادفی بر غیر نظامیان و ایراد خسارت به اموال غیرنظامی اجتناب شود.
این اصول که بدون تردید ریشه در مسائل اخلاقی دارند به منظور انسانی شدن چهرۀ جنگ ها وضع شده اند و مسلماً آموزش آنها به نظامیان و حتی غیرنظامیان در عدم تنزل جنگ ها به بربریسم بی تأثیر نیست. همانطور که پیش از این گفته شد، نقض این اصول مطابق با اساسنامۀ دیوان بین المللی کیفری می تواند منتهی به تحقق جرم جنایت جنگی گردد.
موارد نقض حقوق بین الملل بشردوستانه در فیلم «نجات سرباز رایان»
با عنایت به مقدمۀ مذکور و آشنایی مقدماتی با حقوق بین الملل بشردوستانه و اصول و قواعد کلی آن، در ذیل به بررسی بعضی از مصادیق برجستۀ نقض قواعد حقوق بین الملل بشردوستانه که در طول داستان فیلم به وقوع می پیوندند، خواهیم پرداخت:
الف. حمایت از کادر پزشکی
امدادگران و کادر پزشکی نظامی، به دلیل ماهیت اقداماتشان، افراد غیرنظامی به حساب می آیند و مورد حمایت حقوق بین الملل بشردوستانه قرار می گیرند.
در افتتاحیۀ فیلم که ترسیم گر صحنه آغازین نبرد معروف ساحل اوماها است، سربازان زیادی در معرض شلیک نیروهای نظامی آلمان قرار می گیرند و امدادگران که علامت صلیب سرخ را بر روی کلاه و بازوی خود نصب کرده اند، سعی در نجات مصدومان دارند. اما سربازان آلمانی بدون توجه به علائم متمایز کنندۀ آنها (علایم صلیب سرخ یا هلال احمر بر روی زمینۀ سفید) به امدادگران نیز شلیک می کنند. این اقدام سربازان آلمانی برخلاف اصل تفکیک است که به موجب آن طرفین یک مخاصمه باید میان اهداف نظامی و غیرنظامی (اعم از اموال و افراد نظامی و غیرنظامی) تفکیک قائل شوند. البته باید به این نکته نیز توجه کرد که به دلیل فاصلۀ بسیار زیاد بین طرفین درگیر در مخاصمه و تراکم شدید جمعیت نظامی، عملاً امکان تفکیک میان نظامیان و کادر پزشکی برای سربازان آلمانی وجود ندارد.
ب. حمایت از اسرا و تسلیم شدگان
در چند بخش از فیلم شاهد تسلیم شدن سربازان آلمانی در موقعیت های مخلتف و یا اسیر شدن آنها هستیم. در حقوق بین الملل بشردوستانه، در صورتیکه نظامیان خود را تسلیم نمایند (یا به وضوح قصد خود در تسلیم شدن را بیان دارند) و یا اسیر شوند و در این وضعیت مبادرت به عمل خصمانه نکنند و تلاشی برای فرار انجام ندهند، خصوصیت و وصف نظامی بودن خود را از دست می دهند و غیرنظامی تلقی شده و با آنها باید همانند غیرنظامیان برخورد شود. با وجود این، در چند صحنه از فیلم در حالیکه نظامیان جبهۀ مقابل خود را تسلیم و این موضوع را اعلام می کنند، اما مورد اصابت گلوله توسط سربازان قرار می گیرند. در صحنه ای دیگر شاهد هستیم که سربازان امریکایی سربازی آلمانی را مجبور می کنند که گور خود را آماده کند.
ج. حمایت از غیرنظامیان و تفکیک بین مکان های نظامی و غیرنظامی
بخشی از داستان فیلم در شهر نوویل (Neuville-au-Plain) اتفاق می افتد. ویرانی های شهر و خرابی خانه های مسکونی حکایت از بمباران شهری دارد که مردمان آن غیرنظامی بوده و هیچ نقشی در جنگ نداشتند. در چند صحنه نیز شاهد حضور غیرنظامیان (خانواده هایی که در مسکن های نیمه ویران خود پناه گرفته اند) هستیم. این صحنه ها نشان دهندۀ این است که بمباران شهر پیش گفته بدون توجه به اصل تفکیک و قاعدۀ احتیاط یا اقدامات احتیاطی انجام شده است.
د. جمع آوری پلاک های شناسایی کشته شدگان
پلاک های معروف نظامیان که به صورت غیر رسمی ولی متداول به عنوان Dog tag شناخته می شود و در حقوق بین الملل بشردوستانه از آنها به عنوان Identity DISC نام برده می شود، در برگیرندۀ اطلاعات هویتی شخص حمل کنندۀ آن و بعضی اطلاعات پزشکی ازجمله گروه خونی و یا بیماری های خاص است تا در صورت اسیر یا کشته شدن امکان شناسایی و در صورت مصدوم شدن امکان مداوای سریع نظامیان وجود داشته باشد. این پلاک های شناسایی به هیچ وجه نباید از سربازان جدا شود و دشمن نیز نباید آنها را جمع و یا نابود کند. طرفین مخاصمه باید اطلاعات پلاک های مربوط به فرد کشته شده متعلق به دشمن را که در اختیار آن است به آژانس مرکزی جستجو (Central Tracing Agency) بفرستد و در صورت اسیر شدن صاحب پلاک، اطلاعات آن را به کمیتۀ بین المللی صلیب سرخ اعلام نماید.
برخلاف این مقرره، در فیلم شاهد هستیم که یکی از سربازان امریکایی پلاک های سربازان آلمان را از آنها جدا و جمع آوری می کند.
فرجام
فیلم «نجات سرباز رایان» با افتتاحیۀ نفس گیر، داستان جذاب و بازسازی درگیری ها و نبردهای مسلحانه، بدون شک در زمرۀ فیلم هایی قرار می گیرد که به خوبی ذهن مخاطب را درگیر خود می کند. یکی از ویژگی های برجستۀ این فیلم، طبیعی بودن صحنه های نبرد و جنگ میان متخاصمین است که ترس و نفرت آنها از یکدیگر را به خوبی نشان می دهد. کارگردان فیلم، صحنه های نبرد را چنان طبیعی، با جزئیات و نزدیک به واقعیت اجرا کرده است که تماشاگر احساس می کند مشغول تماشای یک مستند جنگی است. این ویژگی ها باعث شده تا بیننده خود را در محیط فیلم احساس کند و حس بازیگران فیلم به وی منتقل شود: حس ترس، حس نفرت، حس ترحم و حس خشم.
اگرچه رعایت حقوق بین الملل بشردوستانه از منظر اخلاقی و حقوقی الزامی است ولی صحنه های جنگ میان دو گروه متخاصم در این فیلم، این پرسش را به ذهن متبادر می سازد که آیا در جنگی که طرفین آن تا سر حد مرگ از یکدیگر وحشت دارند و برای حفظ جان خود و همرزمانشان باید در کسری از ثانیه تصمیم گیری نمایند، می توان انتظار رعایت قواعد حقوق بین الملل بشردوستانه را به صورت کامل داشت؟
در صورتیکه شما هم فیلم «نجات سرباز رایان» را تماشا کرده اید، می توانید نظرات خود را در خصوص این فیلم، به خصوص در ارتباط با حقوق بین الملل بشردوستانه، با دیگر مخاطبان در میان بگذارید.
برای مطالعۀ بیشتر در خصوص حقوق بین الملل بشردوستانه می توانید به مطلب «آن لاین درباره حقوق بین المللی بشردوستانه بخوانید» مراجعه نمایید و یا از بخش معرفی کتابخانه های حقوقی با کتابخانه های حقوقی مرتبط با حقوق بین الملل بشردوستانه آشنا شوید و به آنها مراجعه نمایید.